بقعه اي در جهت شرق قم اواخر خيابان چهارمردان روبه روي گلزار شهدا، نزديك بارگاه منسوب به علي بن جعفر، وجود دارد كه به عنوان امام زاده ابراهيم مورد توجه و زيارت اهالي قم و دوستداران اهل بيت عليهم السلام مي باشد. نسب شناسان وي را با كنيه ابوالقاسم و لقب موسوي مي شناسند.



سلسه نسب



بنابر تصريح اكثر علماي نسب شناس و به استناد كتيبه گچ بري شده داخل گنبد، ويفرزند احمد بن موسي (شاه چراغ) مي باشد.



در كتيبه گچ بري شده با خط ثلثچنين نوشته شده:



«قد امرت بعمارة هذه الروضة الرفيعة و المرقد المنيعة المشهد المنوّر المقدّس المعطّر للامام المعصوم الطّاهر، ابي القاسم ابراهيم بن احمد بن موسي بن جعفر بن محمد بن علي بن الحسين بن الامام المفترض الطاعة اسد الله الغالب ابي الحسن اميرالمؤمنين صلوات الله و سلامه عليهم اجمعين. بمنّة الخاتون العظمي البانوي(1) الكبري بلقيس العهد و الاوان خديجة العصر رابعة الدهر عصمة الدّنيا و الدّين صفوة الاسلام و المسلمين زيدت عصمتها و خلّدت عظمتها في شهر شوّال سنة خمس و ثمانمأة بمشقّة العبد علي بن حسن الطوسي»(2)



در تاريخ مذهبي قم آمده: در نزديكي بقعه علي بن جعفر عليه السلام در وسط يك باغ. سه بقعه و در روبه روي آن يك بقعه ديگر به نام شاه زاده ابراهيم وجود دارد كه از نظر بنا و كتيبه و گچ بري جزو بناهاي نفيس و تاريخي است چون تا چند قرن قبل راه قم به كاشان از اين باغ و بقعه ها مي گذشته است طبعاً مسافران و جهان گرداني كه از قم به كاشان مي رفتند باغ مذكور و گنبدهاي اطراف آن را مي ديدند. از اين جهت وصف باغ گنبد سبز و دو گنبد اطراف آن را - كه بعضي از جهان گردان آنها را با عنوان مقبره شيوخ و علي بن جعفر عليه السلام و شاه زاده ابراهيم ناميده اند - مي توان در سفرنامه هاي مربوط به دوره صفويه تا اواخر قاجاريه كم و بيش مشاهده نمود»(3).



پس بدون ترديد، بنابر آنچه مرحوم فيض بيان كرده است از نظر تاريخي مسلّم مي باشد كه مدفون در اين بقعه ابوالقاسم ابراهيم بن احمد بن امام موسي كاظم عليه السلام است. زيرا در «تاريخ قم» از هجرتش به قم خبر داده شده و در كتيبه كمربندي بقعه هم كه در سال 805 ه . ق گچ بري شده، به نام و نسب وي تصريح گرديده است.



وي مي نويسد: مؤلف كتاب «انوار المشعشعين» بدون هيچ گونه مستندي برخلاف نصوص گذشته اظهار نموده: آنچه در كتيبه بقعه راجع به نسب وي قيد شده از اغلاط مشهور و مشمول «رُبَّ مَشْهُورٍ لا اَصْلَ لَهُ» مي باشد. و مدفون در اين بقعه: ابراهيم بن احمد بن محمد بن حسين بن حسن بن علي الاصغر بن الامام زين العابدين عليه السلام مي باشد كه در تاريخ قم مدفنش را نزديك مشهد علي بن حسن العلوي العريضي به نزديكيِ نهر سعد تعيين كرده است.



اما چنان چه واضح است دفن ابراهيم سجادي قرب بقعه علي بن حسن العريضي، دليل بر دفن او در اين بقعه نمي شود، زيرا بقعه مزبور گنبد ديگري است كه در فاصله پنج متري صحن علي بن حسن عريضي است. و معلوم نيست چگونه آن بقعه از نظر مؤلف كتاب مزبور دور و مهجور افتاده است.



بالجمله اين نظر به مصداق واقعي اجتهاد در مقابل نصّ و برخلاف منطوق كتيبه باستاني بقعه مورد نظر است و ابراهيم سجّادي با ابو العباس احمد پدر خود در بقعه مجاور صحن علي بن حسن مشهور به علي بن جعفر مدفون است.(4) اما مرحوم فيض در كتاب «انجم فروزان» قائل شده است كه به احتمال قوي در كنار امام زاده ابراهيم در زير آن گنبد، ابو العباس احمد بن محمد بن حسين بن حسن بن حسين بن حسن افطس ابن علي بن امام زين العابدين عليه السلام، مدفون مي باشد.(5)



بالاي سردر ورودي بقعه امام زاده ابراهيم نام وي و نام احمد بن علي بن الحسين عليه السلام نيز نوشته شده و در زيارت نامه وي كه بر ديوار بقعه نصب شده نام هر دو را آورده كه مؤيد دفن اين دو بزرگوار در اين بقعه مي باشد.



تباري پاك



امام زاده ابراهيم، فرزند احمد فرزند امام موسي بن جعفر عليهما السلام است. احمد بن موسي معروف به (شاه چراغ) مدفون در شهر شيراز، مردي كريم و بزرگوار، پارسا و مورد علاقه شديد پدرش موسي بن جعفر عليه السلام بود. به گونه اي كه امام كاظم عليه السلام، او را بر ديگر فرزندانش به غير از علي بن موسي الرّضا عليه السلام مقدّم مي داشت، مزرعه خود معروف به «يسيره» را به او بخشيد، چنان چه نقل كرده اند احمد بن موسي در زمان خود هزار بنده آزاد كرد.(6)



شيخ مفيد مي نويسد: براي هر يك از فرزندان حضرت موسي بن جعفر عليه السلام فضيلت و منقبتي جداگانه و مشهور است. و حضرت رضا عليه السلام در فضيلت بر ديگران مقدّم بود.(7)



ام احمد، مادر احمد بن موسي از بانوان محترمي است كه مورد لطف زياد امام كاظم عليه السلام قرار داشت. ام احمد، از داناترين و باتقواترين زنان روزگار خويش بود امام كاظم عليه السلام، قبل از حركت به سوي بغداد، وديعه هاي امامت - اشياء موروثي از پيامبر صلي الله عليه و آله - را به او سپرد و رازهاي امامت را فقط به او بيان كرد. و به او فرمود: «كلّ مَنْ جائَكِ وَ طالَبَ مِنْكِ هذِهِ الْأَمانَةَ في اَيِّ وَقْتٍ مِنَ الْاَوْقاتِ فَاعْلَمي بِاَنّي اسْتَشْهَدْتُ و أنَّهُ هُوَ الْخَليفَةُ مِنْ بَعْدي وَ الْاِمامُ الْمُفْتَرَضُ الطَّاعَةُ عَلَيْكِ وَ عَلي سائِرِ النّاسِ» شخصي كه به تو مراجعه كرد و اين امانت را خواست در هر زماني كه باشد، بدان كه من شهيد شده ام و آن شخص جانشين بعد از من و امام واجب الاطاعة بر تو و ديگر مردمان است.



امام كاظم عليه السلام در سال 183 ه . ق روز 25 رجب به دستور هارون الرشيد و توسط سندي بن شاهك پس از تحمل سختي هاي فراوان در زندان بغداد به شهادت رسيد. علي بن موسي عليهما السلام اوّلين كسي بود كه به شهادت پدر آگاهي يافت و نزد ام احمد رفت و فرمود: «هر آنچه پدر به تو سپرده بياور» ام احمد بي درنگ فريادي كشيد و سيلي بر رخسارش زد و گريبانش را دريد و گفت به خدا مولايم وفات كرد» حضرت رضا عليه السلام مانع گريه و زاري او شد و فرمود: مبادا سخني بگويي تا خبر شهادت پدرم به حاكم مدينه برسد. آن گاه ام احمد زنبيلي را با دو يا چهار هزار دينار نزد ايشان آورد و به امام رضا عليه السلام تحويل داد و اوّلين كسي بود كه با آن حضرت به عنوان امام بيعت كرد.



مردم مدينه براي عرض تسليت به خانه «ام احمد» مراجعه مي كردند و احمد بن موسي برادر علي بن موسي الرّضا عليه السلام كه در آن خانه بود جواب تسليت ها را مي دادند. احمد از پارساترين و عابدترين صالحان زمان خود و مردي كريم و بزرگوار بود. اين منزلت احمد بن موسي سبب شد كه مردم گمان ببرند كه او جانشين پدرش مي باشد.



احمد بن موسي متوجه منظور مردم گرديد. و خود مي دانست كه جانشين پدر، علي بن موسي الرّضا عليه السلام است چيزي به مردم مدينه نگفت. مردم هم با وي بيعت كردند. پس از بيعت گرفتن، احمد بر فراز منبر در مسجد النّبي قرار گرفت، و خطبه اي در كمال فصاحت و بلاغت ايراد نمود آن گاه چنين لب به سخن گشود: «اَيُّهَا النّاسُ كَما أنَّكُمْ جميعاً في بَيْعَتي فَإنّي في بَيْعَةِ اَخي عَلِيِّ بنِ مُوسَي الرِّضا عليه السلام وَ اعْلَمُوا اَنَّهُ الإِمامُ وَ الْخَليفَةُ مِنْ بَعْدِ أبي وَ هُوَ وَلِيُّ اللهِ وَ الْفَرْضُ عَلَيَّ و عَلَيْكُمْ مِنَ اللهِ وَ رَسَولِهِ طاعَتُهُ، بِكُلِّ ما يَأمُرُنا».(8)



اي مردم همچنان كه تمام شما در بيعت من هستيد، من نيز در بيعت برادرم، علي بن موسي الرّضا عليه السلام مي باشم، پيشوا و جانشين بعد از پدرم اوست آري او ولي خداست از طرف خدا و رسولش، بر من و شما واجب است به هر چه او فرمان داد فرمان برداري كنيم.



تمام آنان كه شاهد جوان مردي و پارسايي احمد بودند، كلامش را از جان و دل پذيرفتند، در حالي كه احمد بن موسي جلودارشان بود از مسجد خارج شدند و جلوي خانه علي بن موسي الرّضا عليه السلام گرد آمدند و با او بيعت كردند. احمد بن موسي نيز مجدداً با امام خويش بيعت نمود و امام رضا عليه السلام در حق او دعا كرد.(9)



كيفيت هجرت وي به ايران و شهادت و دفن او در شيراز و علت لقب يافتن وي به شاه چراغ در كتب مفصل بيان شده است.



فرزندان احمد بن موسي



فخر رازي مي نويسد: از فرزندان امام موسي كاظم عليه السلام كه علماي انساب اتفاق بر عدم نسل آن ها دارند، ده نفرند. يكي از آن ها جناب احمد بن موسي (شاه چراغ)(10) است صاحب «تاريخ قم» مي نويسد: يكي از كساني كه به قم وارد شده است ابراهيم فرزند احمد بن موسي است و در قم داراي گنبد و بارگاه است.



براي جمع بين اين دو قول مي توان چنين گفت: كه شاه زاده ابراهيم تنها پسر احمد بن موسي بوده و چون او نسلي نداشته است، علماي انساب احمد بن موسي را بدون نسل تصوّر كرده اند آية الله العظمي علّامه علم رجال آقاي سيد موسي زنجاني - حفظه الله - مي فرمايد: براي جناب احمد بن موسي دو فرزند پسر بوده و اعقابي از آن ها موجود مي باشد. كه متأسفانه علماي انساب خصوصاً از قرن پنج به بعد نوعاً از ذكر آن غافل بوده اند.(11)



گنبد و بارگاه



تاريخ بناي بقعه امام زاده ابراهيم سال 805 ه . ق است. و به سبك قرن هشتم برهنه از رواق و بيوتات تابعه بنا شده است. و از ابنيه تاريخي اين شهر به شمار مي آيد.



ساختمان اين بقعه با تزيينات ممتاز گچ بري، بدون نياز به تعمير و تجديد تا به حال حفظ شده است. بر فراز بقعه، گنبدي است هرمي. شانزده تَركي به ارتفاع شش متر، مزيّن به كاشي هاي فيروزه فام كه حدوداً 25 سال قبل از اين تعمير و تجديد شده، در قسمت بالاي هر ضلع نام جلاله و زير آن اسم حضرت محمد صلي الله عليه و آله و پايين تر از آن نام علي عليه السلام با كاشي الوان چيده شده است. اين گنبد داراي عنقي نمابندي به ارتفاع دو متر از آجر كاشي تعميري است.



بالاي سردر ورودي بقعه، با خط نستعليق به رنگ زرد و زمينه آبي لاجوردي، چنين نوشته: «بسمه تعالي، آرامگاه امام زادگان ابراهيم بن احمد بن موسي الكاظم عليه السلام، و احمد بن علي بن الحسين عليه السلام». روبه روي درب ورودي امام زاده ابراهيم، مسجدي به نام مسجد مسلم بن عقيل از بناهاي بعد از پيروزي انقلاب اسلامي ايران مي باشد. ساختن ضريح آلومينيومي و نصب آن و توسعه صحن و ديواركشي اطراف آن از اقداماتي است كه در اين چند سال اخير صورت گرفته است.