در پايان خيابان معلم قم كه از سوي بيت امام خميني(قدس سرّه) به موازات خيابان چهارمردان ادامه دارد گنبد و بارگاه امام زاده بزرگواري به چشم مي خورد كه در اينجا با زندگي وي آشنا مي شويم:



نسب او [ابوالحسين احمد بن قاسم ] با سه واسطه به حضرت امام جعفر صادق عليه السلام مي رسد. پدر بزرگوارش قاسم بن احمد شعراني، فرزند علي بن جعفر عريضي است كه از راويان مورد اطمينان مي باشد.(1) و مادرش ام كلثوم، دختر عبدالله بن اسماعيل بن ابراهيم بن محمّد بن عبدالله بن محمّد بن علي زينبي است.(2)



خاندان



قاسم بن احمد، پدر ارجمند امام زاده احمد بن قاسم، داراي دو فرزند ديگر به نام هاي علي و فاطمه نيز بوده است.



علي بن قاسم نيز مانند پدر از راويان مورد اطمينان بوده(3)، امّا از احمد بن قاسم به عنوان راوي ذكري به ميان نيامده است.



فاطمه، خواهر امام زاده احمد بن قاسم، مادر يكي از امام زادگان بزرگوار مدفون در قم به نام محمد عزيزي است.



سيد محمد عزيزي فرزند عبدالله بن حسين بن علي بن محمد بن الامام جعفر صادق عليه السلام است كه به سيد سربخش معروف مي باشد. وي سيدي دلاور، تنومند و قوي بود، كه در اواخر قرن سوم براي زيارت عتبات مقدس با كارواني عازم بغداد شد. در نزديكي نهروان با گروهي از راهزنان روبرو گرديد و همراهانش از وي خواستند تا شر آنها را دفع نمايد. سيد با لباس فاخري كه بر تن داشت شمشير حمايل نموده، عمامه سبزي بر سر نهاد و نزديك آنها رفت. ابتدا كوشيد تا با نصيحت آنها را از اين كار خلاف باز دارد اما نتوانست. كار به مشاجره كشيد و سيد محمد به قتل رسيد. راهزنان سرش را از بدن جدا كردند و به پيش اميرشان فرستادند و تمام اموال كاروان را غارت نموده با خود بردند.



كاروانيان برهنه و گرسنه، بدون زاد و توشه از رفتن به عراق منصرف شده، به قم بازگشتند. غلامان سيد، تن بي سر مولاي خودرا به كمك ديگران به قم آوردند و در خانه اش (نزديك مسجد رضائيه، در خيابان آذر (طالقاني)، حوالي چهل اختران) به خاك سپردند.از آن سو يكي از نزديكان وي به دنبال راهزنان به راه افتاد و نزد بزرگشان رفته، به هر كيفيت سر بريده سيد محمد را از آنها گرفت، و چند روز ديرتر از كاروان به قم آمد و سر او را در گوشه بقعه، جدا از تن دفن كردند.(4)



هجرت از مدينه



يكي از دلايل مهم مهاجرت سادات علوي از مدينه به ايران در اوايل قرن سوم، ورود حضرت امام رضا عليه السلام در سال 200ه .ق به ايران است.



احمد بن قاسم نيز در حدود همين سالها به همراه خواهرش فاطمه از مدينه به قم آمد و تا آخر عمر در اين شهر ماند.(5)



او سيدي فاضل و پرهيزكار بود. در اواخر عمر بر اثر بيماري آبله كه در چشمش پيدا شد، نابينا گرديد و بقيه عمر را در گوشه اي به تهجّد و عبادت سپري نمود.(6)



مزار احمد بن قاسم



ابوالحسين احمد بن قاسم بن احمد شعراني، فرزند علي بن جعفر عريضي از امامزادگان مشهور قم مي باشد.



احمد بن قاسم، سيدي پرهيزگار و عابد بود كه همراه خواهرش فاطمه، از مدينه به قم هجرت نمود و در اين شهر به عبادت و رياضت گذراند تا اينكه وفات نمود. جسد مطهّر وي را در مقبره «مالون» در جنوب قم در محل دروازه قلعه به خاك سپردند.(7)



بعضي چنين نگاشته اند: احمد بن قاسم در اواخر عمر مريض و بر اثر آبله اي كه در چشمانش پيدا شد، نابينا گشت.



بر طبق معمول آن روز، بر سر تربت پاكش سايباني از بوريا ساختند. چون اصحاب خاقان مفلحي در سال 295ه .ق وارد قم شدند، آن سايبان را خراب كردند و مدّتي كسي او را زيارت نمي كرد. تا اينكه در سال 371ه .ق يكي از صالحان قم، خواب ديده در اينجا مردي فاضل مدفون مي باشد و زيارت كردن او داراي اجر و ثواب بسيار است. از آن پس دوباره بر آن قبر سايباني ساختند و مردم براي زيارت و طلب شفا به آنجا رو آوردند.



در اين مقبره خواهر احمد بن قاسم به نام فاطمه كه همسر عبدالله بن حسين بن علي بن محمد ديباج فرزند امام جعفر صادق عليه السلام مي باشد نيز مدفون است.(8)



تاريخ بناي بقعه و بارگاهش را سال 780ه .ق نوشته اند.(9)



در اين اواخر از طرف اداره اوقاف و امور خيريه قم، تعمير اساسي گرديده است و ضريح نقره اي و زرنگار مجللي روي قبر نصب نموده اند.



بعضي ديگراز فرزندان علي بن جعفر عليه السلام كه وارد قم شدند، بدين شرح است:



1. علي بن علي بن حسن بن علي بن عيسي نقيب، پسر محمد اكبر فرزند علي بن جعفر عليه السلام.



2. ابوعبدالله حسين بن احمد بن حسين بن احمد شعراني، فرزند علي عريضي.



3. احمد بن حمزة بن محمد بن احمد بن حسين بن احمد شعراني پسر علي عريضي.(10)



وي پس از عمري تلاش و مجاهده در راه تهذيب نفس، بدون فرزند(11) به ديدار معبود شتافت و دار فاني را وداع گفت، بدن مطهرش را در مقبره مالون(12) (نزديك دروازه قلعه) به خاك سپردند(13) و بر فراز تربتش بر طبق معمول آن روز سايباني از بوريا(14) ساختند.(15)



در سال 258 ه .ق(16) معتمد عباسي براي اشغال شهرهاي زنجان، ابهر، سلطانيه و قزوين، كه در تحت تصرف يكي از سادات علوي به نام حسين كوكبي بود و در آن منطقه حكومت مستقلي تشكيل داده بود، لشكري مجهز، به فرماندهي موسي بن بوغا (بُغا) به آن سو گسيل داشت. و به عبدالله بن طاهر (حاكم خراسان) نامه اي نوشت كه او را كمك نمايد. موسي بن بوغا، خاقان بن مفلح ترك را سردار لشكر خويش گردانيد و به او مأموريت داد كه در سر راه خود، شورش مردم قم را فرو نشاند و ماليات عقب مانده قم را وصول نمايد و كساني را كه از دستورهاي وي سرپيچي كنند، سركوب كند و در ري به اردوي بغداد ملحق گردد.



ابن مفلح پس از چند روز تلاش، از حصار قم گذشت و وارد شهر گرديد و تني چند از سران را به قتل رسانيد و ماليات چند ساله قم را وصول نمود. يكي از اعمال ناشايستي كه انجام داد اين بود كه دستور داد سايباني كه روي مزار احمد بن قاسم ساخته بودند خراب كنند! سپس به جانب ري حركت كرد.(17)



مدتي پس از خراب شدن سايبان كسي او را زيارت نمي كرد، تا اينكه در سال 371ه .ق يكي از مردان صالح قم خواب ديد در اينجا مردي فاضل مدفون مي باشد و زيارت كردن او داراي اجر و ثواب بسيار است. از آن پس دوباره بر آن قبر سايباني ساختند و مردم براي زيارت و طلب شفا به آنجا روي آوردند. پس از گذشت زماني، مردم قم بر فراز تربت وي قبه اي بنا نهادند.(18)



اين مقبره به مرور ايام رو به خرابي نهاد و بارها تعمير و بازسازي شد تا اينكه در سال 780ه .ق از ناحيه علي بن عزّالدين اسحاق (فرزند علي بن صفي الدّين) حاكم عراق تجديد بنا شد و گنبد كنوني بر فراز مرقد شريف او بنا نهاده شد.(19)



مؤلف «تاريخ قم» مي نويسد:



بعضي از افراد مورد اعتماد چنين نقل كردند كه عده اي از كساني كه داراي امراض صعب العلاج بودند و پزشكان از معالجه آنها نااميد گشتند به اين بارگاه پناه آوردند و از اين بزرگوار شفا گرفتند.(20)



گنبد و بارگاه



در اين بارگاه علاوه بر احمد بن قاسم، خواهرش فاطمه، مادر سيد محمد عزيزي نيز مدفون است.(21) گنبد آن، گنجينه آثار هنري و از بناهاي اصيل باستاني است كه تزئينات گچ بري آن تا به حال حفظ شده است و تاريخ بناي آن سال 780ه .ق مي باشد.(22)



كتيبه اي كه به طور سينه بندي و به خط ثلث برجسته در داخل گنبد وجود دارد و از جنبه تاريخي حائز اهميت است و روي آن اين عبارات گچ بري شده، نظر هر بيننده را به خود جلب مي نمايد:



«لله الاعانة والاغاثة، امر ببناء هذه العمارة الرفيعة والروضة المنيعة مرقد المعصوم المظلوم احمد بن قاسم بن موسي بن جعفر بن محمد بن علي بن الحسين بن علي بن ابيطالب عليهم السلام الصاحب الاعظم الاعدل الاعلم ملاذ طوايف الامم مستعبد ارباب السيف واصحاب القلم صاحب ديوان الممالك والامم ملجأ عظماء العالم موئل صناديد بني آدم، عميم المواهب والنعم عضد الخواقين المنصور بنصرة خير الناصرين قوام الحق والدنيا والدين مغيث الخلايق اجمعين علي بن الصاحب الاعظم السعيد عز الحق و الدنيا والدين اسحق بن علي الصفي الماضي عظم الله تعالي قدره بعمل ابن محمد علي ابو شجاع البنّاء»(23)



در اينجا تذكر چند نكته ضروري است:



1. در نسب نامه امام زاده اشتباهي در كتيبه مزبور راه يافته و نام موسي در سلسله انساب افزوده شده است.



2. اين كتيبه در بعضي نشريات با چند اشتباه نقل شده است.



3. باني اين بناي تاريخي علي بن عزّ الدّين وزير دولت شيخ ابواسحاق آل مظفر بوده است.(24)



بازسازي بارگاه



در اين اواخر از طرف سازمان اوقاف و امور خيريه قم، اين گنبد و بارگاه تعمير اساسي گرديد. ضريح نقره اي و زرنگار مجللي روي قبر نصب نموده اند كه رويش اين عبارات منقوش است:



«سازنده ضريح مطهر، احمد و عباس پرورش، قلمزني عليرضا و حسن اسدي، نجاري حاج نعمت الله حيدرزاده، اصفهان 1369شمسي»



روي قبر سنگ مرمر زيبايي قرار داده شده كه اين عبارات بر آن كنده شده است: «بسم الله الرحمن الرحيم مرقد مطهر حضرت ابوالحسين احمد بن قاسم بن علي بن جعفر العريضي عليهم صلوات الله، از فرزندان امام صادق عليه السلام.»



مدفن مقدس حضرت فاطمه خاتون زوجه عبدالله بن عزيز بن حسين بن علي بن محمد ديباج، مادر بزرگوار سيد سربخش كه در قم مدفون است.(25) بازسازي 1411ه .ق / اوقاف قم.