در خيابان آذر (طالقاني) داخل كوچه روبروي چهل اختران در محله اي به نام سيد سربخش مرقد مطهّر امام زاده اسماعيل معروف به سيّد سربخش وجود دارد.



بنا به عقيده مرحوم فيض(1) در شهر قم دو بقعه مشهور به سيّد سربخش وجود داشته، كه بر اثر توسعه خيابان آذر (طالقاني) يكي از آن دو به كلّي ويران شده است. با قرائن و شواهدي كه ذكر خواهد شد بقعه اي كه امروز باقي است مربوط به امام زاده اسماعيل است كه در سال 617ه .ق يعني دو قرن و نيم پس از تأليف «تاريخ قم» به شهادت رسيده است و لذا نام و نسب وي در آن كتاب ذكر نشده است.



بقعه اي كه ويران شده مربوط به محمّد عزيزي معروف به سيد سربخش مي باشد كه نام وي در اكثر كتب تاريخ آمده، و گنبد و بارگاه وي در قسمت جنوبي تكيه درخت پير قرار داشته كه بر اثر احداث خيابان آذر (طالقاني) به كلّي منهدم گرديده است.



در بعضي كتب انساب سلسله نسب وي را چنين بيان كرده اند: محمد بن عبدالله عزيزي بن حسين بن محمد بن علي بن حسين بن علي بن محمد ديباج بن امام صادق عليه السلام.(2)



وي در نهروان به قتل رسيد و در قم به خاك سپرده شد.(3)



مهم ترين دليلي كه شاهد بر دفن امام زاده اسماعيل در اين بقعه موجود مي باشد اين است كه: نام امام زاده اسماعيل روي لوح مزار و كتيبه قديمي كمربندي بقعه كه مربوط به قرن ها پيش مي باشد، ثبت گرديده است. ولي چون امام زاده اسماعيل در قرن هفتم مي زيسته است و در تاريخ قم از او نامي نيست و امام زاده محمد عزيزي دو قرن و نيم قبل از او مي زيسته و نامش در كتب تاريخ قم آمده و هر دو شهيد شده اند و هر دو معروف به سيد سربخش بوده اند. و هر دو در يك محلّه نزديك به هم دفن شده اند جاي اين خلط و اشتباه بوده است كه بعضي اين بقعه را متعلق به محمد عزيزي بدانند.(4)



محدث قمي(ره) مي نويسد: از «تاريخ قم» نقل است كه محمد عزيزي از قم به بغداد رفت و او را در نهروان كشتند. جنازه اش به قم آوردند و نزديك مسجد رضائيه او را دفن كردند... ظاهراً همين امام زاده است كه به سيد سربخش معروف است و سلسله نسب وي چنين مي باشد: «محمد عزيزي فرزند عبدالله بن حسين بن علي بن محمد بن امام جعفر صادق عليه السلام».(5)



شايد چون محدث قمي نام شخص ديگري در «تاريخ قم» نيافته، احتمال داده اين بقعه متعلق به محمد عزيزي باشد. و سلسله نسب وي را نيز با كمي تفاوت ذكر نموده است.



سلسله نسب



در كتب انساب سلسله نسب امام زاده اسماعيل را چنين رقم زده اند:



شاه زاده ابوالمعالي اسماعيل بن عبدالله بن حسين بن محمد بن حسين بن احمد بن محمّد عزيزي بن حسين بن محمد اطروش بن علي بن حسين بن علي بن محمّد ديباج بن امام صادق عليه السلام.(6)



آنگونه كه از سلسله نسب امام زاده اسماعيل كاملاً مشهود استوي با پنج واسطه از نوادگان محمد عزيزي است (كه مرقد وي دروسط خيابان آذر قرار گرفته و منهدم شده است) و بقعه موجودمتعلق به امام زاده اسماعيل مي باشد. وي پس از كسب علوم و اكتساب معارف اسلامي به نيشابور دارالملك خراسان رفت و به حدّي رفعت و منزلت يافت كه سلطان محمد خوارزمشاه او را به نقيب النقبائي كشور برگزيد.(7)



شهادت



ابوالمعالي اسماعيل تا سال 617 ه .ق بدون هيچ معارضي در سراسر كشور نقيب النقباء و رئيس بود و در كليّه امور مهم از نظر و فكر وي تبعيّت مي گرديد چنانكه در حمله سپاه مغول هم اركان دولت با نظر وي از تسليم نيشابور خودداري به عمل آوردند، سپس ابوالمعالي به قم هجرت كرد و در محله رضاباد (رضائيه، كه بيشتر جايگاه سادات رضائيّه بود) اقامت گزيد.



اميرزاده «جته نويان» پس از قتل مردم ري از راه قم عازم همدان بود. در بين راه چند تن از مخالفين مفسد كه در سپاه مغول به نامِ راهنما راه يافته بودند، قتل مردم قم را به عنوان اينكه اينها رافضي مذهبند واجب دانسته و موجب اجر زياد قلمداد مي كردند و جته نويان را براي قتل مردم قم تحريك نمودند.



مردم قم نيز مقاومت نمودند امّا پس از انهدام حصار قم و ورود مغولان به داخل شهر چنان به قتل و غارت دست زدند كه تمام شهر به ويرانه اي مبدل گرديد. در اين كشتار وحشيانه دو تن از نقباء سادات به شهادت رسيد. يكي سيد جعفر نقيب موسوي است كه در نزديكي امام زاده ابراهيم مدفون و داراي گنبد و بارگاه مي باشد.



و ديگري شاه زاده ابوالمعالي اسماعيل معروف به سيد سربخش مي باشد. چون وي را مسبب عدم تسليم مردم نيشابور معرّفي كرده بودند سر او را از تن جدا ساخته و نزد امير زاده بردند. پس از آن كه تن وي را در خانه مسكونيش در محلّه «رضاباد» به خاك سپردند، جته نويان از اين منطقه دور شد. سر او را از ميان سرهاي بريده كه روي هم انباشته بودند پيدا كرد و در نزديك بدنش دفن نمودند.(8)



گنبد و بارگاه



بقعه امام زاده اسماعيل، گنجينه آثار هنري ابو شجاع علي بنّاء است و حاكي از بناي آن به سال 774ه .ق و نام باني آن مير غياث الدين محمد فرزند علي صفي شهريار عراق است.



درگاه بقعه كوتاه و تنگ و در جبهه آن كتيبه اي است از كاشي خشتي و روي آن به خط نستعليق سفيد چنين نوشته شده است: «شاهزاده اسماعيل بن محمّد بن جعفر الصادق عليه السلام» كه سلسله اجداد امام زاده اسقاط گرديده است.



بر فراز اين بقعه گنبدي هرمي شكل است و هشت تَركي به ارتفاع تقريبي 4 متر آراسته به كاشي هاي دوالي فيروزه فام، تعميري با نقوشي از كاشي هاي الوان كه زيباتر از گنبدهاي هرمي ساير مشاهد متبركه است.



در بالاي محراب كتيبه اي است كمربندي به خط ثلث ممتاز و درشت كه بغله ها و اسپر شاه نشين ها را هم زينت بخشيده و روي آن سوره مباركه فتح و يازده آيه از اول سوره دهر خوانده مي شود. بر فراز همين كتيبه، كتيبه ديگري به عرض 50 سانتيمتر با دو حاشيه كنده كاري كه در زمينه مزيّن به گل و بوته هاي برجسته عبارات ذيل گچ بري شده است: «امر ببناء هذه العمارة الرفيعة المنيعة مرقد الامام المعصوم المظلوم اسماعيل بن محمّد بن الامام جعفر الصادق عليه السلام الصاحب الاعظم الاعدل الاعلم والي اقاليم الفضل و الكرم مستخدم (مستند) ارباب السيف و اصحاب القلم المنصور بنصرة خير النّاصرين غياث الحقّ والدّنيا والدّين امير محمّد بن المولي المخدوم الاعظم الاعدل الأعلم جمال الحق والدّنيا والدّين علي [بن ]الصّفي اعلي الله شأنهما ورفع فوق الفرقدين مكانهما في محرم الحرام سنة 774ه .ق) يا (776ه .ق).(9)



وسط بقعه مرقدي است كه در سال 1370ه .ش از طرف اداره اوقاف و امور خيريه، ضريحي از آلومينيوم بر آن نصب شده و كف روضه مطهّر و جدار آن به ارتفاع يك متر و نيم از سنگ هاي مرمر آراسته و در جهت شرقي بقعه، مسجدي بنا گرديده كه به داخل بقعه نيز راه دارد. و از آن براي مراسم هاي مذهبي استفاده مي شود.



امام زاده علي موسي الرّضا



مقابل بيمارستان نكوئي داخل كوچه بقعه امام زاده علي موسي الرّضا واقع شده است.



سلسله نسب



سلسله نسب اين امام زاده بزرگوار به طور دقيق معلوم نيست.



مرحوم ناصر الشريعة مي نويسد: «شهر به قدر يك ميدان از دروازه ري از سمت كوره پزخانه ها كه دور مي شود بقعه مختصر محقّر و مخروبه اي است كه محاذي آن حوض مسقفي است، گويند امام زاده علي موسي الرضا است و از قراري كه در لوح آن نوشته شده: امام زاده علي از اولاد امام موسي بن جعفر عليهما السلام است.(10)



گنبد و بارگاه



بقعه كوچك وي داخل كوچه مقابل بيمارستان نكوئي، اخيراً تعمير شده است. و قبر مطهّر سيدِ معصوم (امام زاده علي موسي الرّضا) با سنگ مرمر به ارتفاع حدود 5/1 متر برجسته است، و داخل بقعه سفيدكاري شده است بدون هيچ تزيين ديگري.