درضلع غربي صحن بزرگ چهل اختران بقعه شاه زاده زيد واقع است.



سلسله نسب



مرحوم عبّاس فيض سلسله نسب وي را چنين ذكر كرده است:



«امام زاده جليل القدر سيّد اجل جناب شاه زاده زيد بن علي بن علي الاكبر ابن محمّد السّليق ابن عبيدالله بن محمّد بن الحسن بن الحسين الاصغر بن الامام زين العابدين عليه السلام».(1)



به نظر مي رسد امام زاده علي اكبر كه در بازار تجريش تهران مورد احترام و زيارت عموم مؤمنين قرار دارد جدّ امام زاده زيد باشد.



عباس فيض، سلطان محمود (فرزند محمد بن زيد) مدفون در قريه «صرم» قم را از نوادگان وي مي شمارد.(2)



تباري پاك



شيخ مفيد مي گويد: حسين بن علي بن الحسين عليه السلام [جدّ اعلاي امام زاده زيد ]سيّدي فاضل و صاحب كمال و ورع بوده و روايات زيادي از پدر بزرگوارش(3) و از عمّه اش فاطمه بنت الحسين عليه السلام و از برادرش امام محمّد باقر عليه السلام نقل نموده است.



و روي احمد بن عيسي قال: حدَّثنا أبي قالَ: كُنْتُ اَري الحُسينَ بن علي بن الحسين عليه السلام يَدعُو فَكُنتُ اَقُولُ: لا يَضَعُ يَدَهُ حَتّي يُسْتَجابُ لَهُ فِي الخَلْقِ جَميعاً؛ احمد بن عيسي از پدرش روايت مي كند كه گفت: حسين بن علي بن الحسين عليهما السلام را مي ديدم كه دعا مي كرد. من (از آن مقام و تقوايي كه او داشت) با خود مي گفتم: كه (اين مرد) دست پايين نياورد تا اينكه دعايش درباره همه مردم به اجابت برسد.



و حرب طحّان از سعيد كه ملازم حسن بن صالح بود روايت مي كند كه گفت: نديدم كسي را از خدا ترسناك تر از حسن بن صالح، تا اينكه به مدينه رفتم و حسين بن علي بن الحسين عليهما السلام را ديدم، و كسي را نسبت به خدا ترسناك تر از او نديدم. گويا داخل آتش شده بود و بيرون آمده بود به خاطر شدّت ترس و خوفي كه داشت.(4)



مرحوم محدث قمي مي نويسد: حسين اصغر كه كنيه اش ابو عبدالله بوده است، مردي عفيف و محدث و فاضل بوده است و جماعتي از وي حديث نقل كرده اند. وي در سال 157ه .ق در سن 64 سالگي وفات كرد و در بقيع به خاك سپرده شد.(5)



جدّ ديگر امام زاده زيد، حسن بن حسين بن علي بن الحسين عليهما السلام است. كه محدث قمي وي را مردي محدّث معرّفي مي نمايد و در مكّه ساكن بود سپس در سرزمين روم وفات نموده است.(6) و نسل وي از محمّد اكبر و از محمّد پسرش «عبيدالله» [و بنا به نقل بعضي از كتب «عبدالله» ]ادامه يافت.



و از نسل عبيدالله [يا عبدالله ] دو پسرش به نام محمّد السليق و علي المرعشي و از محمّد السليق علي و از وي نيز علي و از ايشان شاه زاده زيد به دنيا آمد.(7)



گنبد و بارگاه



بقعه امام زاده زيد بنايي قديمي است از خشت و گل و فاقد تزئينات هنري، كه ايوان و كفشكن آن بعداً به آن افزوده شده است و گنبد آن نيز جديد مي باشد.



بر فراز اين بقعه گنبدي شلجمي بنا شده كه فاقد كاشي كاري و تزئينات هنري ديگر است در وسط بقعه مرقد امام زاده زيد قراردارد با جدار گچي تعميري كه سطح آن باكاشيكاري خشتي آراستهشده است و اطراف اين مرقد ضريح مشبّك از چوب به رنگ سبزقرار دارد.



در جهت شرقي بقعه ايواني است كه مدخل بقعه از اينجا باز شده و آراسته به كتيبه گچ بري زيبايي است. اين ايوان به دهانه 3 و عرض 2/1 و ارتفاع 5/3 متر كه در قسمت پائينش تا دو متري ساده و بالاي آن آراسته به گچ بري با رنگ آميزي آراسته شده است كه به خط ثلث برجسته در زمينه منقش به گل و بوته هاي نمايان متضمّن آيه و حديث و عباراتي حاكي از نام باني - خواجه بهاء الدين هبة الله قمي - است كه از وزراي ابوالمعز ميرزا يوسف بن شاهرخ شاه بن امير تيمور بوده است.



و تاريخ بنا به سال 847 ه .ق به چشم مي خورد. متن كتيبه چنين است:



بسم الله الرّحمن الرّحيم، كل شي ء هالك الّا وجهه، له الحكم و اليه ترجعون. قال النبي الامّي صلي الله عليه وآله من زار احداً من ذرّيّتي كانّما زارني ومن زارني فقد زار الله عزّوجلّ، هذا مضجع الإمام زيد بن الإمام زين العابدين علي بن الإمام الحسين بن علي عليهم السلام تشرّف بهذا البناء الصدر الكبير خواجه بهاء الدين هبة الله القمّي في شهور سنة سبع و اربعين وثمانمائة.



در جانب شمالي بقعه كه قبلاً مدخل ورودي بقعه بوده و ايواني قرار داشته است كه امروز به صورت رواق و انبار درآورده اند. اين رواق نيز از بناهاي 979ه .ق مي باشد كه در آن علاوه بر طاقچه هاي قديمي مقرنس كه فقط يكي از آن ها باقي مانده، دو اثر هنري باستاني و يك لوحه سنگ يشم وجود داشته - كه دو تاي آن سالم و بقيه در تعميرات از بين رفته است.



1. مقرنس گچي زيبا در چهار رديف كه بسيار خوش قطار و مثلث الشكل مي باشد كه جايگاه قرآن و چراغ بوده و مقداري از آن خراب شده است.



2. لوحي از سنگ يشم كه در جبهه درگاه ورودي بقعه به خط ثلث برجسته عبارات ذيل در چهار سطر بر آن حجّاري شده است: چون داخل روضه شاه زاده زيد بن امام زين العابدين شدي بگوي: بسم الله و بالله و علي ملّة رسول الله صلي الله عليه و آله [تا آخر اذن دخول ]. باني تعميرات ايوان استاد علي اكبر.(8)