در خيابان آذر (طالقاني) روبه روي ميدان تره بارفروشي (ميدان كهنه) داخل كوچه، مرقد مطهّر امام زاده حمزه قرار دارد. بنا به تصريح علماي انساب وي در جوار پدر بزرگوارش حسين و جد ارجمندش احمد بن اسحاق مدفون مي باشد، ولي به واسطه شهرت و فضيلتي كه حمزه داشته اين مجموعه به نام وي شهرت يافته است.(1)



بنا به تصريح تاريخ قم، امام زاده حمزه فرزند حسين در قم داراي موقعيت بزرگي بوده وي مردي عالم، فاضل، و در همين شهر وفات يافته و در همين مكاني كه به نام وي مي باشد دفن گرديده است.



سلسله نسب



در اين كه در اين بقعه چه كسي مدفون است، نظرات مختلفي وجود دارد. و هر كدام براي عقيده خود دلايلي اقامه نموده اند. كه نقل اقوال و نقض و ابرام آن بحث را طولاني مي كند.



آنچه مسلم است و مورد تأييد اكثر تاريخ نويسان و علماي انساب مي باشد سلسله نسب امام زاده حمزه مدفون دراين بقعه از اين قراراست:



حمزة بن ابو عبدالله حسين بن احمد بن اسحق بن ابراهيم المعسكر بن موسي ابي السّبحة بن ابراهيم المرتضي بن امام موسي كاظم عليه السلام.(2)



در چهار موضع ديگر نيز به نام امام زاده حمزه بارگاه وجود دارد كه هر كدام از آن ها سلسله نسب خاص ديگري دارند كه در جاي خودش ثابت شده است آن چهار موضع عبارتند از: 1 - شيراز، 2 - ترشيز (كاشمر) 3 - سيرجان 4 - ري (در جوار عبدالعظيم حسني)(3).



احمد بن اسحاق جدّ امام زاده حمزه



امام زاده ابو علي احمد بن اسحاق موسوي جدّ امام زاده حمزه متوفاي اواسط قرن چهارم هجري در بقعه اي جداگانه در طرف جنوب مرقد امام زاده حمزه مدفون مي باشد.(4) وي همان گونه كه در بخش امام زاده ناصرالدّين علي بيان شد، غير از احمد بن اسحاق اشعري قمي است كه وكيل امام حسن عسكري عليه السلام بود و در راه بازگشت از سامرا در سر پل ذهاب درگذشت و مرقد وي در همان جا زيارتگاه مؤمنين است. مرقد احمد بن اسحاق موسوي در 7 متري مزار نوه اش امام زاده حمزه واقع است.



روي قبرش كه با كاشيكاري ملوّن، با رنگ هاي زرد و آبي لاجوردي مزيّن است با خط سفيد در زمينه سبز چنين نوشته شده: «احمد بن اسحق بن ابراهيم بن موسي بن ابراهيم بن موسي بن جعفر عليهما السلام».



ضريح مشبك از جنس آلومينيم روي قبر قرار دارد. زير گنبد آيينه كاري است در كمربندي داخل گنبد با خط زرد و زمينه آبي نوشته شده: «اين بنا با همّت حاج ميرزا علي بزرگ زاده و كمك افراد خيّر در سال 1397 ه . ق به اتمام رسيد، با معماري حاج مهدي خداداد». سپس اسماء ائمه معصومين عليهم السلام با خطي زيبا نوشته شده است. بر مزار اين بقعه قبه اي عرقچيني و آجرپوش وجود دارد مانند گنبد امام زاده احمد بن قاسم كه در دروازه قلعه مدفون است.



ابو عبدالله حسين فرزند احمد بن اسحاق موسوي و پدر بزرگوار امام زاده حمزه، مردي عاقل و عالم بود. وي دختر ابوالقاسم حمزه، فرزند امام زاده سيد علي (مدفون در بيرون دروازه ري قم) را به همسري خود در آورد و از وي چهار پسر به نام حمزه و ابوالحسن علي، و ابوالفضل محمد و ابو محمد حسين و همچنين چهار دختر به دنيا آمد.(5) مرحوم فيض معتقد است وي در بقعه پدرش احمد بن اسحاق مدفون مي باشد و كس ديگري به اين مطلب اشاره نكرده است.(6) اسحاق بن ابراهيم، جدّ اعلاي امام زاده حمزه نيز در ساوه مدفون است و داراي گنبد و بارگاه مجلّلي است.(7)



گنبد و بارگاه



بقعه امام زاده حمزه مشتمل بر رواق هاي مجلّل و ايوان و كفشكن ها و حجرات گوناگوني است كه به شهادت سبك بنا از آثار قرن هشتم مي نمايد علاوه بر اين كه لوح كاشي مرقد وي نيز مؤيّد اين سخن است. و در عصر شاه طهماسب صفوي تزيين و تعمير كلي و اساسي يافته است. بر مزار بقعه گنبدي از آثار اتابك اعظم است كه در سال 1301 ه . ق همزمان با بناي گلدسته هاي بلند و ايوان آيينه و صحن بزرگ فاطمه معصومه سلام الله عليها ساخته شده است. سبك ساختمان از ابتكارات مرحوم استاد حسن معمار قمي است كه در نوع خود يگانه است و در هيچ يك از مشاهد متبركه ديگر براي آن شبيهي وجود ندارد.



ارتفاع گنبد از سطح بام حدود هشت متر و نيم و سراپا مزيّن به كاشي هاي گرهي و احياناً دوالي فيروزه فام مي باشد. در جانب شرقي بقعه ايواني است با شكوه از آثار صفويّه كه تزيينات كاشي آن به فرمان اتابك تعمير شده است.



در پيشاني ايوان بزرگ كاشي خشتي زمينه لاجوردي است كه به خط نستعليق سفيد روي آن عبارات و آياتي نوشته شده است. و اين سه بيت متن كتيبه است:



اين كفشكن سليل موساي كظيم كو طعنه زند به طور موساي كليم

بنياد اصغر ابراهيم است چونان كه بناي كعبه كرد ابراهيم

اين واد مقدّس است فاخلع نعليك وين باب خداست فادخلوا للتعظيم



بقعه امام زاده حمزه از سه جهت شمالي و جنوبي و شرقي، محاط به سه صحن و از جانب غربي محدود به رواق يا حسينيه است. و صحن شرقي نسبتاً وسيع و معمور است. زير گنبد بزرگ روضه مطهّر امام زاده حمزه وجود دارد كه ديوار و زواياي روضه مقرنس كاري و با آيينه هاي بزرگ و كوچك مزيّن مي باشد.



در وسط روضه ضريح امام زاده حمزه كه بسيار زيبا و مطلّا و نقره كاري شده موجود مي باشد اين ضريح را جناب آقايان احمد و عباس پرورش ساخته اند و قلم زني آن توسط حسين عباس پور و نجّاري حاج نعمت الله حيدرزاده، در سال 1371 ه . ق در اصفهان صورت گرفته و بر سر تربت شاه زاده حمزه نصب گرديده است. بالاي ضريح مطهّر بعد از بسم الله آياتي نوشته شده و زير آن آيات اشعاري قلم زني گشته است. در بالاي درب ورودي ضريح مطهّر بعد از آيه «نَصْرٌ مِنَ اللهِ وَفَتْحٌ قَرِيبٌ» اسامي سازندگان و قلم زن و نجّار آن حك گرديده است، و بر اطراف ضريح اسماء ائمه عليهم السلام قلم زني شده است.(8)