علاوه بر همراهي جمعي از برادران، بانواني نيز، حضرت فاطمه معصومه عليها السلام را همراهي مي كردند. اسامي آنان كه ممكن است خواهران و كنيزهاي حضرت بوده باشند، عبارتند از: ميمونه، فاطمه صغري و خديجه خاتون (دختران امام كاظم)، خواهر حضرت معصومه و «سلطان موصليه» خادمه آن حضرت.



عباس فيض گويد: برخي از مورخان از محدث قمي مؤلف «حاشيه انساب المجدي» نقل كرده اند كه:



ميمونه بنت موسي بن جعفر با فاطمه معصومه است و مي خواهند اينطور استفاده كنند كه، فاطمه با خواهر خود ميمونه همسفر بوده اند، در صورتي كه اين عبارت از دفن وي در جوار فاطمه حكايت مي كند.(1)



البته بايد گفت كه در متن «المجدي» كه اخيراً به چاپ رسيده، از «ميمونه» دخت امام كاظم عليه السلام نامي به ميان نيامده است. با اين حال باز هم، همراهي آن بانوي مكرمه با حضرت معصومه عليها السلام منافاتي ندارد. چه اين كاروان شامل همه و يا قسمت عمده اي از خاندان موسوي، پس از يك سال تأخير مي خواست به امام رضاعليه السلام بپيوندد. در مورد فاطمه صغري بايد گفت كه امام كاظم عليه السلام دو دختر به نام فاطمه داشتند؛



1. فاطمه كبري (حضرت فاطمه معصومه عليها السلام)(2)



2. فاطمه صغري(3)



فاطمه صغري، كودكي خردسال بود و در مسير كاروان از دنيا رفت و در روستايي از توابع آشتيان به خاك سپرده شد.(4)



خديجه خاتون، نزديك مزار «طيب» و «طاهر» وفات يافت و در همانجا مدفون گرديد.(5) سلطان موصليه نيز در نائين دفن شده است.



البته غير از افراد مذكور، آقاي بلاغي از شخصي به نام «سيد مرتضي طبيب حضرت معصومه عليها السلام» نام مي برد. او پس از ذكر نام پزشكي در نائين، نسبش را به «سيد مرتضي» مي رساند و مي گويد:



«ميرزا محمد طبيب؛ فرزندش ميرزا محمد علي است كه نسبشان به سيد مرتضي طبيب حضرت معصومه عليها السلام منتهي مي شود كه در قم مدفون است».(6)



با توجه به نظريه هاي مذكور، برخي از شخصيتهاي همراه حضرت فاطمه معصومه عليها السلام عبارتند از: فضل، جعفر، قاسم، هارون، اسحاق، محمد، ميمونه، فاطمه صغري، خديجه خاتون (كه همه از فرزندان امام كاظم عليه السلام هستند) و خواهر حضرت معصومه عليها السلام كه نامش معلوم نيست و سلطان موصليه خادمه حضرت معصومه عليها السلام.



مسير كاروان



هجرت امام رضاعليه السلام از مسير بصره، اهواز و فارس به مرو صورت گرفت؛(7) در حالي كه، هجرت حضرت فاطمه معصومه عليها السلام يك سال پس از آن، از مسير ديگري انجام شد.



حسن بن محمد بن حسن قمي مي نويسد:



«از سادات حسينيّه از فرزندان موسي بن جعفرعليهما السلام كه به قم آمدند فاطمه دختر موسي بن جعفرعليهما السلام بود. چنين گويند بعضي از مشايخ قم كه چون امام علي بن موسي الرضاعليهما السلام را از مدينه بيرون كردند تا به مرو رود از براي عقد بيعت به ولايت عهد براي او في سنة مأتين.(8)



خواهر او فاطمه بنت موسي بن جعفرعليهما السلام در سنه احدي و مأتين(9) به طلب [برادر] بيرون آمد چون به ساوه رسيد، بيمار شد. پرسيد كه ميان من و ميان شهر قم چقدر مسافت است؟ او را گفتند كه ده فرسخ است. خادم خود را بفرمود تا او را بردارد و به قم برد. خادم او را به قم آورد...»(10)



حبيب پورمظاهر مي نويسد:



«ستّيفاطمه ملقب به معصومه خاتون دختر امام موسي كاظم عليه السلام علوّ مرتبه اش زياده از حدّ بيان است. در سال دويست و يك هجري زمان ولايت عهد حضرت امام رضاعليه السلام با برادران خود فضل علي و جعفر و هادي و قاسم و زيد با بعضي از برادرزادگان و چند خدمه از بغداد به عزم ديدار برادر عازم خراسان شدند...»(11)



از مجموع اين سخنان چنين برمي آيد كه كاروان حضرت فاطمه معصومه عليها السلام از شهرهاي مدينه، بغداد، ساوه و قم عبور كرده است.



در صورتي كه حضرت بيمار نمي شدند، مي بايست از طريق «ري» به «مرو» مي رفت. اما بيماري ايشان موجب شد تا در قم اقامت نمايد و در همانجا به ديدار خدا بشتابد.



اگر گفته مؤلف «بحر الانساب» را ناديده انگاريم و تنها به نوشته حسن بن محمد بن حسن قمي بسنده كنيم، شهر ساوه ما را از مسير هجرت معصومه عليها السلام از مدينه به قم آگاه مي سازد. چه اينكه شهر ساوهدر مسير مدينه، كوفه و بغداد به خراسان قرار دارد؛ بر خلافمدينه، بصره و اهواز به خراسان كه حضرت امام رضاعليه السلام از اين مسير عبور كردند.



لسترنج گويد:



«در زمان عباسيان البته بغداد بزرگترين شهر عراق بود، ولي يك قرن پيش از آن كه اين سلسله روي كار بيايد، مسلمانان قرن اول پس از فتح عراق به ساختن سه شهر بزرگ دست زدند كه واسط و كوفه و بصره باشد. اين سه شهر تا چندين قرن آبادي و رونق داشت و با انبار (از شهرهاي دوره ساسانيان) كه در ساحل فرات و با بغداد در يك عرض جغرافيايي بود، بزرگترين شهرهاي پرجمعيت عراق را در دوره عباسيان تشكيل مي دادند.»(12)



«معروفترين شاهراه ها، جاده بزرگ خراسان بود كه به شرق مي رفت و پايتخت را به شهرهاي ماوراء النهر در حدود چين متصل مي ساخت.



اين جاده از دروازه خراسان در خاور بغداد شروع مي شد و از صحرا گذشته از پلهاي مستحكمي كه بر روي رودخانه ها ساخته بودند، عبور مي كرد تا به «حلوان» پاي گردنه اي كه از آنجا به كوههاي ايران مي رسيد، منتهي مي گرديد، و در اينجا به ايالت جبال وارد مي شد و پس از عبور از يك سربالايي تند به كرمانشاه مي رسيد و ايالت جبال را با خطي مورب درنورديده به سمت شمال خاوري مي رفت و از همدان نيز مي گذشت تا به «ري» مي رسيد، پس از عبور از ري به سمت خاور متوجه مي شد و از «قومس» عبور نموده، كوههاي طبرستان را در سمت چپ و كوير لوت را در جنوب خود مي گذاشت، تا نزديك بسطام به ايالت خراسان وارد مي گرديد و از نيشابور عبور نموده از طوس مي گذشت و به مرو مي رسيد».(13)



«باز برمي گرديم به بغداد مركز جاده ها. شاهراه بزرگي براي زيارت مكه و مدينه از سمت باختر بغداد به جنوب متوجه گرديده به كوفه، در حاشيه باديه عربستان، مي رفت و به خط تقريباً مستقيم از آنجا گذشته به حجاز مي رسيد. يك جاده ديگر براي زيارت مكه از بصره تقريباً به موازات جاده اول شروع مي شد و در دو منزلي شمال مكه به جاده قبلي مي پيوست».(14)



شرح منازل مدينه تا بغداد



ترتيب منازل و راههايي كه در قرون اوليه مورد استفاده مسلمانان بود در كتابهاي جغرافيايي ثبت شده است.



قديم ترين جغرافي دانان اسلامي «ابن خردادبه»، «قدامه»، «يعقوبي» و «ابن رسته» هستند كه در قرن سوم هجري به تأليف كتب جغرافيايي و شناسايي جغرافياي جهان اسلام همت گمارده اند.



«ابن رسته» در «الاعلاق النفيسة» منازل بغداد تا مدينه را مشخص كرد. چون تأليف كتاب در دوره حكومت عباسيان انجام گرفته، منازل هر يك از شهرهاي مهم از بغداد معين شد. چون عباسيان پس از بناي بغداد در سال 145 هجري، آن شهر را تا انقراض نظام حكومتي به دست هلاكو، ايلخان مغول در سال 656 هجري، پايتخت و مركز خلافت رژيم عباسي قرار داده بودند.



بنابراين، حضرت معصومه عليها السلام از مدينه، راه كوفه و بغداد را انتخاب كرده است. شرح منازل اين مسير به اين ترتيب است.



1. مدينه تا طَرَف، 27 ميل.(15)



2. طَرَف تا سقره، 7 ميل.



3. سقره تا بطن النخل، 15 ميل. (از طرف تا بطن النخل 22 ميل مي شود.)



4. بطن النخل تا مكحولين.



5. مكحولين تا حصين.



6. حصين تا عُسَيله، 13 ميل. (از عُسَيله تا بطن النخل 36 ميل است)



7. عسيله تا مُحْدَث، 28 ميل.



8. عسيله تا معدن نقره، 43 ميل. (معدن نقره، محل تلاقي راه بصره، كوفه و مدينه است).(16)



9. معدن نقره تا حاجر، 34 ميل. (قَرَوري، استراحتگاه شبانه اين منزل است).