[جاسب ]

«جاسب»(1) يكي از بلوكات معتبره حاليه قم است، مشتمل بر هفت قريه است كه به يكديگر اتصال دارند، بسيار خوش آب و هوا و مرتع خوبي دارد.



معروف است كه جاسب مخفف جاي اسب است و ضحّاك پيشدادي خيل اسبان خود را در ين جا نگاه مي داشته است و معاصرين اين زمان هركس آن جا را ديده، همه با يكديگر اتفاق دارند كه هر اسبي چند روز در مرتع آن جا نشو و نمو كند، چنان فربه شود كه آدمي به حيرت افتد.





[تتمه تاريخ و وضعيت مميزي قم ]

خلاصه، بعد از پيشداديان، كيانيان هم درين سرزمين نظري انداخته اند و ما به طور اجمال، اشاره درين باب كرده، سقم و صحّت آن را متعرض نمي شويم كه هدف تير ملامت نگرديم. و آن اجمال احوال از اين قرار است.



در قديم الايام محوطه شهر قم محلّ جمع شدن آب هاي رودخانه اناربار بوده است و اطراف آن حالت چمن داشته و چراگاه اسبان سلاطين پيشدادي در آن جا واقع شده است، چون سلطنت ايران به كيخسرو(2) پادشاه كياني رسيد، در وقت عزيمت به محاربه افراسياب، چون از اين محل عبور كرد، اظهار داشت كه اگر راهي و مجرايي براي اين آب درست شود كه از خارج جريان پيدا كند و اين زمين آب گير خشك شود، محل كشت و زرعي خواهد شد. بيژن،(3) پور(4) گيو(5)، به اشارت كيخسرو، زمين بايري را كه بين قم و قريه قمرود بود، شكافته، نهري از براي آب ساخت. اين محوطه شهر و مزارع حاليه خشك شده، محل زراعت گشت، چهل نفر از رؤساي لشكر، چهل كلاته(6) در اراضي قم بنا نموده و چهل بند از رودخانه را جدا ساخته از روي تقسيم به چهل مزرعه خود بردند. و اين سرزمين تاكنون هم به همين واسطه به چهل حصاران معروف است و تا حال هم مزروع قم، غير از دهات، به همان اسم فرس قديم(7) معروف است. مزرعه مزدليجان و سياران و هنديان از همان مزارع قديم است و آثار قدمت آن قلعه ها پيداست. چون مذهب اسلام به ايران آمد اهل اين مزارع و دهات در عهد خلافت عمر كه ابوموسي اشعري به ايران آمد و نهاوند را فتح كرد، قبول جزيه نمودند.



چون نوبت خلافت به عبدالملك مروان رسيد، حجاج بن يوسف ثقفي از جانب او والي عراق عرب و عجم گشت، به عبدالرحمن بن محمد بن اشعث كندي، لشگر بسياري داد، او را امير عساكر نمود و به تسخير ولايات قندهار و كابلش فرستاد. عبدالرحمن در آخر مخالفت كرده، با حجاج چند محاربه سختي كرد و هر بار فتح نمود تا آن كه در خوزستان، ميانه عبدالرحمن و حجاج باز نايره قتال درگرفت و عبدالرحمن درين بار مغلوب شد. او و همراهانش منهزم و متفرق شدند، از آن جمله، قبيله اشعري بودند كه بزرگ آنها سعد و عبدالله و احوص بود، از عراق عرب نفرت كرده، در حوالي قم سكنا گرفتند و به تدبيرات عمليه بر مجوسان چهل حصاران تسلطي پيدا كرده، بناي شهر قم را در سنه هشتاد و يك هجري گذاشتند. و در اداي ماليات، تابع جزو جمع(8) اصفهان بودند.



به واسطه مذهب تشيعي كه داشتند به حكام اصفهان كه از طرف خلفا مي آمدند و سنّي مذهب بودند، بي ميلي و بي رغبتي داشتند و با اهل اصفهان كه به مذهب تسنن مي رفتند، در عناد و عداوت بودند و كار به جدال و قتال مي كشيد. چند دفعه به حكم خلفاي جور، رؤساي اهل قم را قتل نمودند تا در عهد دولت هارون الرشيد، حكام اصفهان از طغيان اهل قم به تنگ آمده، قم و نواحي آن جا را از جزو جمع اصفهان خارج كردند و ولايت علي حده قرار دادند و مالياتي موافق مميزي(9) هاروني برايشان وارد آمد.



در آن تعديل، تفرش و فراهان و ديار اسحق - كه الآن [به ] خلج(10) قم مشهور است - با كاشان و همدان و حدود ري، داخل قم بوده است. در همان سنه، مميزي اصفهان هم تعديل شده است. ديگر اهل قم، به هيچ وجه حاكمي را كه سنّي مذهب بوده، به خود راه نمي دادند. و شعر حكيم نظامي(11) - عليه الرحمه - شاهد بر اين است كه تفرش در جزوجمع قم بوده است و آن شعر اين است:



چو دُر گرچه در بحر گنجه گمم ولي از قهستان شهر قمم

به تفرش دهي هست «تا» نام او نظامي از آن جا شده نام جو





قهستان يكي از بلوكات قم است كه مشتمل برسي، چهل قريه است. و آن زمان قريه «تا»هاي تفرش جزو آن بوده است و قريه «تا» الآن هم به همان اسم معروف است؛ ولي در كتابچه جزوجمع ديواني «تاد» بروزن «باد» نويسند، «دالي» اضافه كنند. محتمل است كه اصل «تات» بوده است و آن مقابل «ديار اسحاق» بوده است كه ترك نشين بوده است و كنون به «خلج» قم مشهور است كه «خلج» در اصل، «قال آج» بوده است و قريه «تا»، تات نشين كه فارسي نژادان باشند و اين هردو مكان و محل به اسم سكنه، معروف شده است و از قبيل تسميه محل به اسم حالّ است.



خلاصه، در مميزي هاروني، قم از جزوجمع اصفهان خارج شد.



چون تاتار و مغول بر ايران دست يافتند، جميع ولايات خراب شد. در زمان سلطنت غازان خان از سلاطين مغول مميزي جديد در آن جا شد. چنانچه در تاريخ وصاف(12) مندرج است، مالياتي به اندازه صحيحه بر قم و بلوكات بسته شد و آن مميزي تا آخر سلطنت صفويه برقرار بود. و درين بين تفرش و فراهان و ساير جاها هم از جزوجمع قم مجزا شد؛ قم منحصر به شهر و حومه و بلوك «واز كرود» و «قمرود» و «قهستان» و «جاسب» و «اردهال»(13) شد. در اواخر دولت آن ها به واسطه غلبه افغان و پاره اي حوادث كه بعد وقوع يافت، اكثر قنوات بلدان عراق و غيره خراب و باير شد و تعديلي در كار لازم بود.



چون سلطنت به سلسله قاجاريّه رسيد، در عهد دولت خاقان خلد آشتيان، فتحعلي شاه قاجار، آقا ميرزا هادي آشتياني مأمور شده، به قم و بلوكات آمد، مميزي نمود و جمع جديدي بست و در آن مميزي به بلد و بلوكات ثلاثه يا اربعه قم - كه حومه شهر هم جزو بلوكات باشد - دوازده هزار تومان نقد و چهار هزار خروار جنس وارد آورده بود؛ تا به مرور ايّام، حكام و مباشرين، هر سالي اضافه بر ماليات، از بابت تفاوت عمل و حق حكومتي براي خودشان گرفتند. امناي دولت چون مطلع شدند، آن اضافه را جزو جمع نموده و دوازده هزار تومان، به بيست و پنج هزار تومان معمول شد، تا آن كه در عهد دولت جاويد آيت به جهت قحط و مجاعه(14) چهار ساله، بيش تر از دهات و مزارع خراب شده، حكم جهان مطاع ناصري بر مميزي جديد شرف صدور يافت.



ميرزا حبيب الله گرگاني در سنه هزار و دويست و نود و شش به مميزي جديد مأمور شده، باز اضافه جمعي درست شد و بعضي مزارع خراب تسويه و تعديل يافت، تا آن كه در دو سال قبل، در ابتداي حكومت عباس ميرزا به قم، پسر مرحوم محمد مهدي خان اعتضاد الدوله حكمران سابق قم، تفاوت عمل و حق الحكومه كه از هزار و دويست و نود و شش حكام براي خود منظور كرده بودند، آن را ديوانيان باز اضافه بر جمع سابق نمودند، در كتابچه ثبت كردند و كنون هم به همان دستور عمل مي نمايند. و باز حاكم، جداگانه هم از براي خود حقي مي گيرد. ماليات و تفاوت عمل قم و چند بلوك اصلاً و فرعاً، نقداً و جنساً قريب به چهل هزار تومان است.





[جمعيّت قم ]

و تفصيل نفوس اهالي قم از قرار خانه شماري، كه قبل از سال مجاعه در سنه هزار و دويست و هشتاد و شش وقوع يافت، سه هزار و هفتصد و پنجاه خانه در خود بلده بود. و عدد نفوس اهالي شهر قبل از گراني، اناثاً و ذكوراً، بيست و چهار هزار نفر و اهالي ايلات و ديهات بيست هزار و هفتصد بوده است. در ايام گراني، به قدر ششصد خانه خالي از سكنه شد و جمعيت خانه هاي شهر، قدري تلف شدند و باز درين بيست و سه سال بعد از گراني، شهر قم رو به آباداني گذاشته، تعداد نفوس شهر به سي و پنج هزار نفر رسيده است.





[آب و هوا و محصولات قم ]

شهر قم از اقليم چهارم(15) است. هواي آن جا گرم است، «جو» در آن جا در اول «جوزا»(16) به دست آيد و گندم آن هفتاد روز از بهار گذشته درو شود. حاصل كلي آن جا اول جو و بعد گندم و باقلا ست. صيفي آن جوزق و كرچك و هندوانه و خربزه و خيار و نوعي از طالبي است كه آن را پلنگه مي گويند. هواي شهر به طوري گرم است كه كمتر كسي طاقت به توقف دارد؛ در تابستان عقرب و پشه زياد دارد، شب كسي قادر به چراغ روشن كردن نيست. مكرر ديده شده است كه چون شب در جلوي شخص در كوچه ها فانوس بكشند، در معابر عقرب هاي سياه ديده مي شود كه حركت مي كنند.



آب مزروعي و باغات حومه يعني دور شهر از رودخانه اناربار است. در سابق، ميوه باغات قم، جز انار و انجير، چيز ديگر نبود؛ به جهت آن كه در كنار رودخانه از نيمور(17) تا سه فرسخي قم، انهار و مزارع جديده، احداث كرده بودند و آب رودخانه را از بالا مي بردند. به اين جهت، در تابستان آب رودخانه قم به كلي قطع مي شد و باغات و مزرعه آن جا بي بها بود كه از عهده ماليات و ديواني بر نمي آمدند، تا آن كه [با شكايت ] رعاياي قم به دربارگردون مدار، امناي دولت جاويد مدت، موافق فرمان، مقرر داشتند، كه آب رودخانه در وقت تنگي آب، شش روز به مزارع و باغات قم برود و پنج روز كنار مزارع جديده كنار رودخانه برده شود. به واسطه اين حكم، باغات قم آباد شده، ميوه بهاره از قبيل گوجه و قيسي و سيب و زردآلو و به، زياد به عمل مي آيد.



عمله زراعت و باغاتِ حومه شهر، همه از سكنه شهرند. اما قنوات حومه قم به غير قنات سراجه(18) و شمس آباد خالصه، كلاً از دولت خاقان مغفور تاكنون، جاري شده است كه يا بدواً احداث كرده اند يا آن كه در قديم بوده و پشته هاي آن خوابيده بوده است، دوباره روانش ساخته اند. و اين قنات ها از فتنه افغان و محمود غلجايي(19) خراب شده بود، دو دفعه در قنوات جديدالاجراء دور شهر، درين دولت مميزي شد. يكي در صدارت مرحوم صدرالصدور ميرزا تقي خان فراهاني، اتابك اعظم بوده است كه ميرزا زين العابدين تبريزي به حكم ديوان، جمعي به قنوات جديد بست؛ و دفعه دويم در مميزي ميرزا حبيب الله خان گرگاني بود كه درين اواخر حكّ، و اصلاح آن ماليات شد. و درين مميزي چندان آثار آسايش رعايا فراهم نيامد و اين مميزي در زماني بود كه مرحوم ميرزا يوسف(20) (صدر اعظم آشتياني) ابن مرحوم ميرزاحسن(21) مستوفي الممالك بود و وزارت داخله داشت كه معناً كار صدارت مي كرد، ولي هنوز رسماً صدارت او اعلان نشده بود، وزارت كشور با او بود و اوليت داشت و وزارت وامارت و سپهسالاري لشكر با مرحوم ميرزاحسين خان(22) مشيرالدوله، سپهسالار اعظمقزوين بود.



كنون بايد به ذكر بقاع و مستغلات و طوايف حاليه قم شرحي نگاشت. هيچ شهري در ايران مثل دارالايمان قم مزار و مدفن امام زادگان نيست. «امين احمد رازي»(23) در «هفت اقليم»(24) مي نويسد كه در قم و اطراف آن شهر، چهارصد و چهل و چهار مقبره امامزادگان و مشايخ است.





[علت كثرت امامزادگان در قم ]

ميرزا غلامحسين اديب در تاريخ خود متعلق به قم - كه شرح آن را در جزوه قبل نگاشتيم و ما از روي مسوّدات آن به طور اختصار، بعضي وقايع را مي نگاريم - در باب جمع شدن امامزادگان درين شهر، دو جهت ذكر مي كند كه خلاصه عبارات او درين جا نگارش مي رود:



در وقتي كه حضرت رضا - عليه التحية و الثناء - در خراسان - به ولايتعهدي نشستند و بناشد كه بعد از مأمون ملعون، به خلافت باقي باشند، اين خبر به عراق عرب رسيد. حضرت فاطمه بنت موسي بن جعفرعليهما السلام از براي ديدن برادر بزرگوار خود، از آن جا به طرف خراسان روان شدند. البته همراه چنين خاتون بزرگي، جمعي از بني اعمام و عشاير و بستگان مخصوص خواهد بود كه با تجمل حركت فرمايند. و نيز جمعي از سادات و بني هاشم چون شنيدند كه خلافت ظاهريّه به رئيس و بزرگتر و امام خود تعلق گرفته و خواهد گرفت، البته محض آسايش و رفاهيت خود به طرف خراسان روان شدند. اين جماعتي نيز جزو همراهان حضرت فاطمه معصومه عليها السلام به قم رسيدند، و آن مخدّره كبري درين شهر وفات كردند و خبر مسموم شدن حضرت رضاعليه السلام و نقض عهد مأمون، به اين شهر رسيد. اين سادات كه به اميد آن حضرت به خراسان مي رفتند، از خوف مأمون خليفه، ترك خراسان نمودند و به واسطه عمّال و حكام جور كه از جانب خلفا در مدينه و عراق بودند، ديگر معاودت به آن بلاد را نپسنديدند، اهل اين شهر را شيعي مذهب ديده، در همين جا توقف نمودند و به مرور دهور در حوالي اين بلد رحلت كرده، مدفون شدند.



و سبب ديگر ممكن استكه اين جماعت هيچ همراه حضرت فاطمه معصومه عليها السلام نبوده اند؛ بلكه به واسطه ايذاء و آزاري كه از خلفاي بني عباس و عمّال آن ها مي ديدند، جلاء وطن را اختيار مي كردند و درين بلد كه شيعي خانه بوده است مي آمدند كه در امان باشند و اهالي شهر ايشان را به چنگ خلفاي جور ندهند، در همين جا اقامت گزيده، متدرّجاً از اين جهان فاني رفته اند.



اهل قم از بدو تمدن اين شهر در اسلام و ورود اشعريين به آن جا، همه شيعي مذهب بوده اند و هيچ وقت به تسنن نپرداخته اند و اگر از طرف خلفا، حاكمي سني مذهب به آن جا مي آمد، او را نمي پذيرفتند. و در عهد بني عباس جز اميرالامراء نصيرالدولة بن حمدان را كه تشيع داشت، ديگري را به حكومت خود قبول نمي كردند. و در جزوه قبل نگاشتيم كه اغلب اوقات به واسطه مذهب، با اهل اصفهان نزاع و عناد داشتند؛ تا خود را از جزو جمع آن جا خارج كردند كه متحمل اوامر و نواحي مباشرين و عمّال سنّي مذهب نباشند. در سنه سيصد و چهل و پنج هجري، ميانه اهالي اصفهان و كسبه قم كه در آن جا بوده اند، به واسطه رفضي(25) كه به خلفا مي نموده اند، نزاعي سخت برخاست، جمعي از كسبه قم كشته شدند. حسن بن بويه، ركن الدوله ديلمي(26) كه پادشاه نصف ايران بود به جماعت شيعيان قمي، اهالي اصفهان را تنبيه سخت نمود و آنها را جريمه نمود.



اهل قم از اسامي خلفا هم نفرتي داشتند و داستان ابوبكر معروف به سبزواري، درين شهر بوده است. و مولوي - عليه الرحمه - در مثنوي ابوبكر را سبزواري ضبط كرده اند. و «ياقوت حموي» اين داستان را از قم دانسته و ابوبكر قمي نگاشته است. شأن مولوي در معارف و حكمت بوده است و مقصودشان درين حكايت ارسال مثل و مغز و معني روايت بوده است، اعتنايي نداشته اند كه در اين مطلب جزيي، صحت و سقم تاريخ را بنگارند، ولي «ياقوت حموي» كه فنّش تاريخ نگاري بوده است، البته مأخذ را صحيح تر پيدا كرده است و به قول او بايد اعتماد كرد. كسي اگر ايراد كند كه ابوبكر به سبزواري معروف است، گوييم شعر فارسي مثنوي و قافيه سبزوار كه به دست همه كس رسيده است، باعث اين شهرت شده است. و نثر عربي معجم البلدان كه از ياقوت حموي است، به دست همه كس نرسيده است كه بدانند ابوبكر قمي بوده است نه سبزواري؛ و كنون هم آن كتاب عزيز الوجود است و به دست همه كس نيست.



و شعري را كه مولوي - عليه الرحمه - در باب ابوبكر نوشته است اين است:(27)



سبزوار است اين جهان كج مدار ما چو بوبكريم در وي خاروزار