حكيم قاضي سعيد قمي از تبار عالمان متألّه شيعه است.



قاضي سعيد قمي پس از فراگيري علوم مقدماتي و طب نزد پدر و برادر بزرگترش به حكمت و عرفان روي آورد و به حوزه درسي ملامحسن فيض كاشاني وارد گرديد.



قاضي سعيد قمي براي استفاده از انديشه هاي عرفاني حكيمان اصفهان، شهر مقدس قم را به قصد آن ديار ترك نمود.



در زماني كه اين جوان تشنه دانش به مكتب حكيمان اصفهان پانهاد، رجبعلي تبريزي حوزه درسي تشكيل داده و مشغول تربيت شاگردان بسياري بود كه از نقاط مختلف آمده بودند، اما مشهورترين شاگرد وي همين قاضي سعيد قمي بود كه از افكار استاد خويش ملهم گرديد و نامبرده برخي از آثار خود را به اين استاد تقديم كرده و يك يا دو اثرش را ترجمه نموده است. وي پس از تحصيل علوم ديني، در شهر بغداد مدتي گوشه عزلت گزيده و به تزكيه نفس پرداخت.



مورخان مي گويند: قاضي سعيد تا سن سي سالگي مشغول بحث و بررسي در احاديث و روايت نبود و ظاهراً در اين سن پس از رؤياي صادقه اي، در صدد بر آمد كه در اخبار اهل بيت تفحّص كند و او در كتاب «الاربعينيات» به اين خواب راستين و روي آوردن به پژوهشهاي كلامي - اعتقادي، اشاره نموده است.



قاضي سعيد قمي به لطف خداوند و بر اثر اهتمامي كه از خويش بروز داد توانست آثاري ارزشمند را به رشته تحرير درآورد كه به آنها اشاره مي گردد.



1- شرح توحيد صدوق.



2- شرح الاربعين.



3- الاربعينيات لكشف انوار القدسيات.



4- حاشيه بر اثولوژيا.



5- كليد بهشت.



6- اسرار الصنايع، در صناعات خمسه منطق: برهان، جدل، شعر، مغالطه و خطابه.



7- شرح حديث بساط.



8- شرح حديث غمام.



9- حقيقة الصلوة.



10- اسرار عبادات.



سرانجام اين عارف شيفته اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام پس از جهدي وافر در راه ترويج علوم و معارف ديني و به يادگار نهادن آثار علمي فراوان و تربيت شاگرداني دانشور، به سال 1104 ه . ق. دارفاني را وداع گفت و به سراي باقي شتافت، پيكر مطهرش در شهر مقدس قم نزديك مقبره شيخ الحسين علي بن بابويه، در كنار خيابان ارم مدفون گرديد.



2) ميرزاحسن لاهيجي (م 1121 ق)



علي صدرايي



تاريخ دقيق تولد وي در دست نيست. شيخ آقابزرگ تهراني احتمال داده كه تولد وي در سال 1045 صورت گرفته است. امّا درباره محل تولد وي، چون پدرش ملاعبدالرزاق لاهيجي ساكن قم بود و در همين شهر با دختر ملاصدرا ازدواج كرده، به گمان قريب به يقين تولد ميرزاحسن در شهر قم اتفاق افتاده است. چنان كه صاحب رياض العلماء به اين مطلب اشاره كرده و تاكيد دارد.



ميرزاحسن، تحصيلات خود را در نزد پدر و چندين سال از محضر وي استفاده كرد و بعد از پدر نزد شاگردان وي تتلمذ نمود و به ظن قوي نزد حكيم قاضي سعيد قمي و هم چنين شوهر خاله خود، فيض كاشاني تحصيل كرده است.



ميرزاحسن لاهيجي پس از آنكه مدتي را در عتبات عاليات بسر برد و در نزد اساتيد بزرگ حوزه هاي علميه نجف و كربلا استفاده شايان نمود. آن گاه به قم بازگشت و به مطالعه، تحقيق و تاليف، پرداخت. و همانندپدر در مدرسه معصوميه تكيه بر كرسي تدريس زده شاگردان فاضلي را تربيت نمود. كه در اينجا تنها به ذكر چند تن از شاگردان بسنده مي گردد.



1- ميرعبدالرحمان فرزند سيد كمال الدين.



2- مرتضي فرزند روح الامين حسيني.



3- محمد فرزند صفي الدين سيد محمد حسيني.



4- ميرزامحمد تقي شريف رضوي.



ميرزاحسن مانند پدر خود در كلام، فلسفه، حديث، فقه، عرفان صاحب نظر بود و در هر كدام از اين علوم آثار گرانقدري از خود به يادگار گذاشته است كه فهرست برخي از آنان عبارتند از:



1- شمع يقين يا آئينه دين 2- اصول دين 3- سرّ مخزون يا اثبات الرجعة 4- دُرّ مكنون يا جواب الاعتراض 5- حاشيه بر شوارق الالهام پدرش 6- رسالة الزكية الزكاتية 7- هدية المسافر 8- رسالة في الغيبة 9- جمال الصالحين 10- شرح صحيفه سجاديه 11- زواهرالحكم 12- مصابيح الهدي و مفاتيح المني 13- روايع الكلم و بدايع الحكم 14- آينه حكمت 15- مصباح الدراية 16- مجمع البحرين 17- الشجرة المنهية 18- ألفة الفرقة 19- ابطال التناسخ بثلاثة براهين 20- حقيقة النفس يا رساله در تجرد نفس ناطقه.



آزاد منشي و سلحشوري همواره سيره اختصاصي فقها و علماي بزرگ جهان تشيع در طول تاريخ بوده است. ميرزاحسن لاهيجي نيز از جمله آن دانشمنداني است كه از اين ويژگي افتخار آميز بي بهره نمانده است. او در مقابل عملكردهاي خلاف و ظلم دست اندركاران حكومت صفوي هرگز سكوت روا نمي داشت و بلكه در فرصت هاي مناسب به افشا و اصلاح آنان مي پرداخت.



وفات ميرزاحسن در سال 1121 ه . ق. طبق نقل افندي در قم صورت گرفته است و مزارش در تقاطع خيابان هاي ارم و چهارمردان در ضلع جنوب شرقي قبرستان شيخان واقع شده است.



3) ميرزا محمد مشهدي قمي (م 1125 ق)



عبدالكريم پاك نيا



شيخ محمد بن محمد رضا قمي مشهدي دانشمندي جامع نگر، اديبي كوشا، فقيهي پارسا، محدثي مورد اعتماد و از همه مهم تر يكي از برجسته ترين مفسّران دنياي تشيّع در اوايل قرن دوازدهم است. او كه در يكي از بهترين دوران شكوفايي تشيّع، يعني عصر صفويه زندگي مي كرد، با بزرگترين دانشمندان، محدثان، فقيهان و فيلسوفان سده يازده و دوازده همنشين بود. برخي از آنان عبارتند از: ملامحمد محسن فيض كاشاني (م 1091ه . ق.)، علامه محمد باقر مجلسي (م 1111ه . ق.)، علامه محقق ملامحمد باقر سبزواري، صاحب ذخيرة المعاد في شرح الارشاد (م 1091ه . ق.)، شيخ محمد بن حسن حرّ عاملي، صاحب وسايل الشيعة (م 1104ه . ق.) و ملاخليل بن غازي قزويني نويسنده شرح عدّة الاصول والصافي في شرح الكافي (م 1089ه . ق.) تفسير كنزالدقائق اين تفسير محصول سال ها تلاش و مطالعه مرحوم ميرزا محمد قمي در آثار قرآني به جاي مانده از گذشتگان و مجموعه اي از بهترين نظريات برگزيده و زيباترين آثار دانشمندان و مفسران قبل از وي است.



تأليفات ديگر



ميرزامحمد مشهدي قمي علاوه بر تفسير كنزالدقائق، تأليفات ديگري نيز به دانش دوستان عرضه كرده است كه مهم ترين آن ها عبارتند از:



1. انجام المطالب في الفوز بالمآرب.



2. التحفة الحسينيّة.



3. حاشيه بر كشّاف زمخشري.



4. حاشيه بر حاشيه شيخ بهايي بر تفسير بيضاوي.



5. جواب اعتراضات و شبهات علماي ماوراء النهر در مورد شيعه.



6 . تبيان سليماني.



7. ستة ضرورية.



8 . سُلَّم درجات الجنّة في معرفة فضائل ابي الائمة عليهم السلام.



9. الفوائد الشارحة.



10. شرح زيارت رجبيه.



11. شرح صحيفه سجاديه.



12. كتاب صيد و ذباحه.



13- كاشف الغمّة.



14. مراصد العصمة و الضلالة.



15. معاد و حشر و نشر اجساد.



16. رساله اي در وجود.



17. تصحيح شواهد ابن ناظم.



اين كاوشگر معارف عاليه قرآن در نيمه اوّل قرن دوازدهم و در حدود سال 1125ه . ق. دار فاني را وداع گفته به لقاء الله پيوست.



4) سيد صدرالدين رضوي قمي (م 1160 ق)



ابوالحسن رباني



سيد صدرالدين رضوي قمي از فقيهان و دانشوران برجسته قرن يازدهم و دوازدهم هجري است. او در سال 1095 ه . ق در يك خانواده اصيل پا به عرصه وجود نهاد و نامش را صدرالدين نهادند. پدرش محمد باقر رضوي است كه از شرح حال او در كتاب هاي تراجم مطلبي بدست نيامد. از زادگاه سيد صدر هم نشاني در دست نيست و اينكه آيا ايشان واقعاً اهل قم بود يا چون مدتي در آن شهر اقامت داشت به قمي معروف شد. همان طوري كه خيلي از علماي ما كه اهل قم نبودند ولي به دليل حضور و اقامت در اين شهر مشهور به «قمي» شدند.



اساتيد



سيد صدر در حوزه علمي اصفهان كه در آن دوره از رونق بسزايي برخوردار بود، نزد جمعي از نخبگان علم و حكمت و فقه حاضر شد و با همت بلند و رنج فراوان به درجات بالايي از دانش و فضل دست يافت كه در اين فرصت به معرفي معروف ترين آنها بسنده مي كنيم.



1. آقاجمال الدين خوانساري؛ 2. شيخ جعفر قاضي؛ 3. علامه شيرواني.



شاگردان:



در منابع گوناگون به شاگردان سيد صدر اشاره اي نشده است و تنها عالمي كه به عنوان شاگرد سيد مطرح است آيت حق و الگوي تقوي و تواضع وحيد بهبهاني است كه به حق ستاره پرفروغ آسمان علم و فضل و انديشه است زيرا مؤسس علم اصول است.



تاليفات



تأليفاتي چند براي سيد صدر ذكر كرده اند همانند: حاشيه بر مختلف علامه حلّي و كتاب طهارت، امّا مشهورترين و معتبرترين كتابي كه از او به يادگار ماند شرح بر شرح وافيه در علم اصول فقه است.



سيد صدرالدين در سال 1160 ه . ق در شصت و پنج سالگي روحش از عالم خاكي پرواز كرد و به ملكوت اعلي پيوست. البته زمان رحلت و محل دفنش معلوم نيست.