نامش محمد و كنيه اش ابوجعفر يا ابوالقاسم است. وي از جمله محدثين و فقهاي نامدار شيعه و از مؤثقين علما به شمار مي رود. مرحوم محمد بن جعفر بن قولويه، از شاگردان و راويان خاص سعد بن عبدالله اشعري قمي است كه ساليان دراز از محضر استاد بهره جست و توشه و زاد راه خويش را، از خرمن معرفت برگرفت. آنگاه خود به پرورش شاگردان پرداخت. خاندان او، از جمله خاندان هاي دانش پرور و عالمان روزگار بودند و از آن سلاله پاك، خيرات فراواني به جامعه تشيّع رسيد و شيعيان از ايشان بهره هاي فراواني بردند. محمد بن قولويه در طول زندگي، براي جمع آوري احاديث اهل بيت و رساندن آن به گوش مشتاقان و شيفتگان سخن ائمه اطهار عليهم السلام، به سفرهاي متعددي دست زد. در اثناي اين مسافرتها و «هجرتهاي في سبيل الله»، به ملاقات بزرگان اهل سنت نيز رفت و احاديثي را از آنان استماع نمود.



از جمله اساتيد محمد بن قولويه، سعد بن عبدالله اشعري قمي است.



برخي از شاگردان برجسته محمد بن قولويه عبارتند از:



1. محمد بن عمروبن عبدالعزيز كشّي



2. جعفر بن محمد قولويه



محمد بن قولويه پس از سالها تربيت شاگردان و مسافرت در پي به دست آوردن احاديث اهل بيت، سرانجام در شهر قم - آخرين شهري كه پذيراي آن محدث بزرگ بود - در سال 299 يا 301ه دعوت حق را لبيك گفت و دوستارانش را با غمي سنگين تنها گذاشت. هم اكنون مرقد شريف اين عالم جليل القدر، در شهر مقدس قم، خيابان آيت الله مرعشي نجفي رَحِمَهُ الله مقابل مدرسه آيت الله گلپايگاني رَحِمَهُ الله و نزديك بقعه علي بن بابويه واقع شده و در كمال سادگي و به دور از هرگونه زرق و برقي، زيارتگاه عالمان و فرهيختگان است.



2) عبدالله بن جعفر حميري قمي (م 305 ق)



ابوالحسن ربّاني



عبدالله بن جعفر حميري قمي يكي از بزرگاني است كه در شمار مرزداران مكتب شيعه محسوب مي شود. لقب عبدالله را (حميري) ذكر كرده اند كه به حِمْيَر، است و حِمْيَر آنگونه كه در كتب لغت ذكر شده: نام محلي در غرب صنعا (مركز يمن) و نيز نام پدرش قبيله اي است. از قراين اين گونه استفاده مي گردد كه عبدالله در اوائل قرن سوّم هجري قمري به دنيا آمده است.



شيخ طوسي (385 - 460 ه . ق) مي نويسد: «عبدالله بن جعفر حميري قمي مكّني به ابوالعباس، شخص ثقه و مورد اطميناني است» و نجاشي درباره ايشان معتقد است كه عبدالله بن جعفر حميري بزرگِ علماي قم و شخصيت برجسته آنها، كه در سال 290ه . ق و اندي از قم به شهر كوفه رفتند، بزرگان و علماء كوفه از حميري اخبار و روايات ائمه را زياد شنيدند و كتابهاي زيادي تصنيف كردند.



عبدالله در طول عمر خود از مكتب بزرگاني استفاده كرد و از آنها روايت نقل نمود. اين اساتيد عبارتند از:



1. ابراهيم بن مهزيار اهوازي (برادر جناب علي بن مهزيار، كه از بزرگان ياران امامان بود.)



2. حسين بن مالك (شيخ در رجال او را ثقه از اصحاب امام هادي عليه السلام مي داند.)



3. محمّد بن جَزَكّ (از ياران امام هادي عليه السلام و مورد وثوق است.)



4. حسن بن علي بن كيان



5. ايوب بن نوح



6 . احمد بن خالد برقي



7. هارون بن مسلم



8 . ابراهيم بن هاشم قمي



9. احمد بن محمد بن عيسي اشعري قمي



10. محمد بن الحسين ابي الخطاب



11. محمد بن عبدالجبار القمي



12. محمد بن عيسي يقطيني



شاگردان



1. علي بن الحسين بن بابويه



2. محمد بن الحسن بن الوليد



3. محمد بن موسي بن متوكل



4. محمد بن الحسن الصّفار



5. محمد بن يحيي العطار القمي



6 . احمد بن محمد بن يحيي



7. سعد بن عبدالله الاشعري



8 . محمد بن عبدالله بن جعفر حميري



آثار و كتب



اين محدّث عظيم الشأن كتابهاي زيادي تصنيف كرد از جمله:



1. كتاب الدلائل



2. كتاب الطب



3. كتاب التوحيد



4. قرب الاسناد



از قرائن به دست مي آيد كه زمان وفات ايشان اواخر قرن سوم هجري بود. به اين دليل كه يكي از شاگردانش سعد بن عبدالله اشعري بود كه در سال 299 يا 301 درگذشت. شايد براين اساس بتوان گفت رحلت عبدالله بين سالهاي 300 تا 305 ه . ق اتفاق افتاده است. حميري چهار فرزند به نامهاي محمّد، جعفر، حسين، احمد داشت كه در شمار دانشوران و بزرگاني بوده اند كه هر چهار نفر با امام هادي عليه السلام، امام عسكري عليه السلام، امام زمان(عج) مكاتبه داشتند.



3) احمد بن ادريس قمي (م 306 ق)



عبدالكريم پاك نيا



احمد بن ادريس اشعري قمي فقيه نامدار، محدث عاليقدر و يكي از چهره هاي درخشان شهر مقدس قم است. وي در قرن سوم هجري زندگي مي كرد و توفيق يافت به محضر پيشواي يازدهم، حضرت امام حسن عسكري عليه السلام شرفياب شود. از اطلاعات به دست آمده، از منابع معتبر، چنين بر مي آيد كه وي در نيمه اول قرن تا سال 306 هجري قمري مي زيسته است.



احمد بن ادريس دانشهاي مختلف را از محضر اساتيد و دانشوران نامدار اماميه عصر خويش، همچون احمد بن اسحاق قمي (سفير امام زمان(عج) در شهر قم)، احمد بن محمد بن عيسي اشعري قمي (كه دانشمندان علم رجال قداست نفس و عظمت روحش را به نيكوترين وجه ستوده، به عدالتش تصريح كرده اند) و دهها تن از چهره هاي درخشان شيعه، فرا گرفت و موفق به تأليف كتابهاي ارزشمند فقهي و حديثي شد. از ويژگيهايي كه در زندگي اين مرد ممتاز قمي به چشم مي خورد، رقم بالاي اساتيد و شاگردان اوست. صاحب «معجم رجال الحديث» حدود 29 نفر از اساتيد و 15 نفر از شاگردان او را نام مي برد، كه اين خود امتياز مهمي براي او محسوب مي شود.



شيخ طوسي مي نويسد: احمد بن ادريس ابوعلي اشعري قمي در ميان علماي ما دانشمندي موثق و فقيه و داراي احاديث صحيح بسيار بود. او كتاب بزرگ و پر فايده «النوادر» را تأليف كرد و شيخ در كتاب رجال ضمن شمارش ياران امام عسكري عليه السلام مي نويسد: احمد بن ادريس قمي معلم، به خدمت حضرت عسكري عليه السلام رسيد، ولي از وي روايت نكرده است.



شاگردان با فضيلت



1- ثقة الاسلام كليني



2- ابوعلي بَزوفَري



3- ابوعبدالله بزوفري



4- علي بن حاتم قزويني



فرزندان محدث



1- حسن بن احمد بن ادريس قمي



2- حسين بن احمد بن ادريس قمي



احمد ابن ادريس كه در قرن سوم و اوائل قرن چهارم زندگي سراسر افتخار خويش را مي گذرانيد، بعد از يك عمر كوشش در راه تحقق اهداف عاليه اسلامي و آثاري مدوّن و شاگرداني مبرّز و احاديث نوراني از اهل بيت عليهم السلام در سال 306 در منطقه «قرعاء» در راه مكه از مسير كوفه، دعوت آسماني را لبيك گفت و روح بلندش به ملكوت اعلا پركشيد.



4) احمد بن داوود بن علي قمي (م 333 ق)



علي محمّدي يدك



ابوالحسين احمد بن داوود بن علي قمي، محدث و عالم بنام شيعي بود كه - احتمالاً - در نيمه دوم قرن سوم هجري زاده شد. او بخش زيادي از عمرش را در شهر قم گذراند و به همين دليل به «احمد بن داوود قمي» نيز معروف شد. محل تولدش همانند بسياري از صحنه هاي زندگي او نامعلوم است. پدرش داوود بن علي بود كه در منابع موجود، گزارشي از شرح حال او ديده نشد.



احمد بن داوود با خواهر سلامة بن محمد - از شيعيان جليل القدر - پيمان زناشوئي بست، بعد از آن به اتفاق همسرش رهسپار قم شد و در آنجا سكني گرفت. حاصل اين ازدواج مبارك، فرزندي شد كه او را، «محمد» نام كردند و بعدها در زمره عالمان و فقيهان نامدار آن روزگار جاي گرفت.



احمد بن داوود در طول حيات خود به شهرهاي زيادي سفر كرد. ابتدا به شهر قم كوچيد و چندين سال همانجا زيست، بعد از مرگ پدرش به سوي بغداد شتافت و مدتي آنجا ماند، در سال 333ه .ق به شام رفت، اما دوباره به شهر بغداد بازگشت و تا آخر عمر همان جا ماند.



نخستين نكته اي كه از چشم انداز روزگار احمد بن داوود به نظر مي آيد، زيستن در عصر غيبت صغري امام مهدي - عجل الله فرجه - است؛ احمد بن داوود قمي بيشتر عمرش را در اوضاعي گذراند كه شيعيان مي توانستند از طريق نامه و به وسيله نايبان خاصّ حضرت صاحب الامر - عجل الله فرجه - با امام و مقتداي خود ارتباط برقرار كنند؛ اگرچه از چگونگي رابطه او با نايبان ويژه امام عصر عجل الله فرجه - اطلاعي در دست نيست، اما با رسيدن به محضر بزرگاني همانند «محمد بن عبدالله حميري» كه با امام زمان - عجل فرجه - در ارتباط بود، روح و جانش را از پرتو افشاني آن وجود مقدس نور و گرمي بخشيد.



نكته ديگري كه در روزگار احمد بن داوود قمي قابل ذكر است، هم عصر بودن وي با بسياري از دانشوران و فقيهان بنام شيعه است، او در زمان عالمان بزرگي همچون: علي بن حسين بن بابويه قمي - پدر شيخ صدوق و فقيه و بزرگ شهر قم - مي زيست و از محضر وي استفاده هاي فراوان مي برد، احمد بن داوود همپاي ابن بابويه قمي به ترويج و تبليغ مذهب تشيع مي پرداخت و در پاسداشت مرزهاي بنيادين مكتب اهل بيت نبوّت عليهم السلام مي كوشيد.



برخي از دانشوراني كه احمد بن داوود قمي توفيق شاگردي آنان را يافته و از محضر آنها حديث نقل كرده است، از اين قرارند:



1. ابوالحسن علي بن حسين بن بابويه قمي



2. ابو جعفر محمد بن عبدالله حميري قمي



3. ابو جعفر محمد بن جعفر المؤدب قمي



براساس آنچه كه مرحوم نجاشي و شيخ طوسي - دو تن از عالمان برجسته شيعه در قرن پنجم هجري - آورده اند، احمد بن داوود نيز در شمار نويسندگان شيعي قرار داشت و به تأليف كتاب پرداخت. شيخ طوسي در اين باره چنين گفته است:



«...او دارنده كتاب نوادر بود كه فوايد فراوان داشت.»



موضوع كلي روايت هاي احمد بن داوود شامل بخشهاي: اخلاق و آداب اسلامي، فقه، عقايد و تفسير است، كه در هر بخش به روايت هاي گوناگون بر مي خوريم.



احمد بن داوود قمي پس از عمري تبليغ دين، ترويج معارف تشيع و تلاش پيگير، سرانجام بر بالين مرگ آرام خفت و روح پاكش به سوي معبود شتافت.



زمان دقيقي از وفات او در دست نيست، ولي به احتمال زياد بعد از سال 333ه .ق درگذشته است، زيرا او تا سال 333ه .ق كه به شام سفر كرده و سپس به بغداد برگشت، زنده بوده است.



او در شهر بغداد وفات كرد و پيكرش در مقابر قريش - كاظمين فعلي - و در جوار بارگاه امام كاظم و حضرت جواد عليهما السلام دفن گرديد. روحش شاد.



5) جعفر بن حسين مؤمن قمي (م 340 ق)



ابوالحسن ربّاني



تقريباً در نيمه سده سوم از هجرت، در شهر قم، در يكي از خاندان هاي رفيع شيعه، كودكي ديده به جهان گشود؛ كودكي كه فقط خدا مي دانست كه در آينده نه چندان دور در سلسله يكي از پيام رسانان بزرگ و محدّثان بلند مرتبه، قرار خواهد گرفت. پدرش او را «جعفر» ناميد و اتفاقاً اين گزينش تفأّل خيري بود كه اين كودك در آينده در مسير و راه و روش امام جعفر صادق عليه السلام گام نهد. كنيه اش، «ابومحمّد» و لقب معروف او «مؤمن» بود و چون در قم زاده شد، به قمّي هم اشتهار يافت.



جعفر بن حسين قمي نيز نزد استادان بسياري كسب فيض نمود كه نام آنان در كتاب هاي تراجم ذكر شده است. در اين جا فقط به نام آنان بسنده مي كنيم:



1. محمد بن حسن صفار قمي



2. محمد بن عبدالله بن جعفر حميري قمي



3. محمد بن حسن بن احمد بن وليد قمي



4. محمد بن جعفر بن بطّه قمي



و امّا شاگردان او عبارتند از:



1. شيخ صدوق قمي



2. احمد بن محمد بن نصر رازي سمسار



3. احمد بن حسين بن عمران



4. محمد بن علي بن فضل بن تمام



جعفر بن حسين بن شهريار قمي، علاوه بر تدريس، كتاب هايي را نيز تأليف كرد و آموخته هاي خود را به رشته تحرير در آورد. نجاشي چند كتاب او را نام برده است كه عبارتند از:



1. كتاب المزار



2. فضل الكوفه و مساجدها



3. كتاب النوادر



اين استاد گرانقدر و پرتلاش شيعه، بعد از اين كه عمر با بركت خويش را دردو شهر قم و كوفه به گرد آوري و نشر اخبار معصومين عليهم السلام سپري كرد، سرانجام در سال 340هجري در شهر كوفه سفر ابدي خود را آغاز كرد و ظاهراًدر همان شهر، در جوار قبر مطهّر حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام به خاكسپرده شد.



6) محمد بن حسن بن وليد قمي (م 343 ق)



ابوالقاسم لطيف زاده



محمد بن حسن بن وليد قمي مشهور به «ابن وليد» را بايد در شمار يكي از دانشمندان و فقهاي صاحب نام جهان تشيع در عصر خود به حساب آورد كه در بين علماي علم رجال و محدثين نامي شيعه، در وثاقت و اعتماد ويژه به او، جايگاه ويژه اي دارد. اگرچه متاسفانه در كتب رجالي از تاريخ ولادت اين عالم و فقيه بزرگ سخني به ميان نيامده است، ليكن دوران شكوفايي وي از زماني آغاز مي شود كه ايشان پس از رحلت ابن بابويه پدر بزرگوار شيخ صدوق در قم، و رحلت محدث عظيم الشان ثقة الاسلام كليني (م 328 - 329) در بغداد، و همزمان با شروع غيبت كبراي امام زمان(329ه . ق) در زمره بزرگ ترين فقها و محدثان شيعه در ايران و در شهر مقدس قم مي زيست.



ابن وليد در فقه، حديث، علم رجال و جرح و تعديل راويان و رجال حديث از درخشنده ترين چهره هاي علمي شيعه بود.



استادان ابن وليد



1- سعد بن عبدالله بن ابي خلف الاشعري القمي



2- محمد بن حسن بن فرّوح الصّفار



3- حسن بن متيّل دقّاق



4- عبدالله بن جعفر حميري



شاگردان ابن وليد



گروهي از مفاخر محدثين و فقهاي اواسط سده چهارم هجري، از شاگردان او به شمار مي آيند كه برخي از آنها عبارتند از:



1- شيخ صدوق محمد بن بابويه(م 381ق)



2- هارون بن موسي تلّعُكْبُري



3- محمد بن احمد بن داوود معروف به ابن داوود قمي (م 368ق)



4- جعفر بن محمد بن قولويه قمي معروف به ابن قولويه(م 368ق)



5- حسين بن علي بن بابويه برادر كوچكتر شيخ صدوق



6- احمد بن محمد بن وليد فرزند ابن وليد



اين عالم گران قدر اسلام پس از عمري تلاش و كوشش فراوان در مسير خدمت به اسلام و خصوصاً تشيع علوي و تربيت شاگرداني صاحب نام و پرافتخار، در سال 343 ق. بدرود حيات گفت و به سراي ابدي شتافت.



7) ابن عميد (م 360 ق)



محمّد مهدي حرّزاده



از آنجا كه عمر ابن عميد را در هنگام وفات كمي بيش از 60 سال ثبت كرده است و سال وفات او را بسياري اوايل 360ه يا 359ه گفته اند، بنا براين معلوم مي شود محمد در سال 299 يا 300ه .ق پا به عرصه جهان گذاشته است. پدر ابن عميد اصالةً اهل قم و جز كاتبان به شمار مي آمد.



روزگار كودكي و نوجواني و حتّي جواني را در شهر ري منطقه جبال و فارس پشت سرگذاشت و مدارج علم و دانش را طي نمود و هر روز بر فضل و دانشش افزود، تا اينكه در زمره دانشمندان عصر خويش قرار گرفت.



وي در قرن چهارم هجري مي زيسته و اين قرن از جهاتي با قرون ديگر متمايز است. از جمله گسترش تشيّع در آن عهد و اوجگيري فن كتابت و به عبارت ديگر «ترسل» از ويژگيهاي آن روزگار است.



در موردمحلّ تولّد او مدركي در دست نيست، امّا پيرامون محلّ زندگي وي بايد گفت ظاهراً در قم خانه اي داشت و ايام زندگي خود را (چه قبل از دست دادن پدر و چه بعد از آن) در دهستانهاي فارس، جبل و شهر ري سپري كرده است و گويا زماني را نيز در شهر اصفهان اقامت داشته است.



بعد از آنكه ابي علي قمي وزير ركن الدوله از دنيا رفت، ابن عميد در سال 328 ه .ق به جاي او بر كرسي وزارت آل بويه نشست. امّا از آنجا كه ابن اثير در تاريخ خود مدّت وزارت ابن عميد را 24 سال ذكر نموده است و مرگ وي در سال 359 يا 360ه .ق بوده، نتيجه مي گيريم كه ابن عميد در سال 335 يا 336 ه .ق به وزارت رسيده است.



علوم ابن عميد



در كتب تاريخي او را صاحب دانشهاي متعدّدي دانسته اند به طوري كه در بيش از بيست رشته علمي تبحر داشت. اين علوم عبارتند از: نجوم، هئيت، تاريخ، ادب، رياضي، حفظ اشعار عرب، ترسّل و كتابت، مكانيك، هندسه، فيزيك، علم الحركات، جرّاثقال، اشتقاق و استعارت (علم بديع، حفظ لغت و غريب (علم لغت)، عروض، علوم اوائل، تفسير قرآن، فقه، موسيقي، منطق، فلسفه و خصوصاً الهيات آن.



او در فن ترسّل كه همان كتابت است، مهارت تمام داشت، بگونه اي كه فنّ انشا و كتابت با عبدالحميد افتتاح شد و با ابن عميد به پايان رسيد. وي از كاتبان چهارگانه جهان و بزرگترين نويسنده ديواني بود و نوشتارهاي او را گواه بر اين ادّعا مي دانند و گفته اند: بهترين رساله او «اخوانيات» و نامه اي كه به ابوالعلا نوشته، مي باشد.



در محرم سال 359ه .ق ركن الدوله وزير خود ابوالفضل بن العميد را با لشكري انبوه و مجهز به سوي سرزمين يكي از شورشيان روانه كرد به نام حسنوية بن حسين فرستاد تا او را كه ايجاد اغتشاش نموده بود، سركوب نمايد، اما در بين راه ابن عميد (رفتارهاي ناشايست فرزندش) شدّت يافت. زماني كه به همدان رسيدند (ظاهراً مغرب همدان) شمع وجودش بي فروغ گشت و چشم از جهان فروبست. با مرگ اين عالِم در عالم فضل و دانش شكافي پديد آمد كه چيزي آن را نپوشاند، عمر «ابن عميد» در هنگام مرگ كمي از 60 سال بيشتر بود كه 24 سال از آن را به وزرات گذرانده بود.



آثار بجا مانده از ابن عميد را چنين گفته اند: تاريخ، ديوان الرسائل و المذهب في البلاغات و كتاب الخلق و الخلق(يا الخلق والمخلق) كه هنوز در مسود بوده كه مرگش فرارسيد.



8) جعفر بن محمد بن قولويه (م 369 ق)



محمد جواد طبسي



اگرچه به درستي روشن نيست كه جعفر بن محمد بن قولويه درچه سالي قدم به عرصه گيتي گذارد، امّا سال هجرت او به عتبات، كه جهت زيارت به خانه خدا از آن جا گذشته است، و سال رحلت اين بزرگوار در تاريخ ثبت شده است.



تراجم نويسان گفته اند، وي در سال 339ق. به قصد زيارت خانه خدا وارد عراق شد؛ اما اين كه در همان سال، چند سال از عمر شريفش مي گذشته بيان نشده است.



وي اساتيد بسيار بزرگي داشته و در فقه و حديث از آن ها بهره هاي فراوان جسته است كه برخي آن ها در قم بوده و برخي ديگر در بغداد مي زيسته اند.



اساتيد وي بدين قرارند:



1- محمد بن قولويه؛ 2- علي بن محمد بن قولويه؛ 3- محمد بن يعقوب كليني؛ 4- محمد بن عبدالله بن جعفر حميري، 5- محمد بن همام بن اسماعيل؛ 6- علي بن الحسين بن بابويه؛ 7- محمد بن الحسن بن وليد قمي؛ 8- محمد بن جعفر رزّار؛ 9- محمد بن الحسن بن علي بن مهزيار؛ 10- حسين بن محمد بن عامر و غير آن ها كه در بيشتر ابواب فقه و... نامشان به چشم مي خورد.



آثار و تأليفات



1- كتاب مداواة الجسد؛ 2- كتاب الصلوة؛ 3- كتاب الجمعة و الجماعة؛ 4- كتاب قيام الليل؛ 5- كتاب الرضا عليه السلام؛ 6- كتاب الصداق؛ 7- كتاب الاضاحي؛ 8- كتاب الصرف؛ 9- كتاب الوطي ء بملك اليمين؛ 10- كتاب بيان حلّ الحيوان من محرمه؛ 11- كتاب قسمة الزكوة؛ 12- كتاب العدد في شهر رمضان؛ 13- كتاب الردّ علي ابن داوود في عدد شهر رمضان؛ 14- كتاب كامل الزيارات.



نگاهي به كتاب ارزشمند «كامل الزيارات»



يكي از كتاب هايي كه در بين فقهاي بزرگ جايگاه بسيار ويژه اي دارد، همانا كامل الزيارات ابن قولويه قمي است. فقهاي والامقام براي اين كتاب و اسناد و رواياتش اهميت فراواني قائل شده اند؛ به گونه اي كه هرگاه در باره فردي از نظر «ثقه بودن» بحث و گفت و گويي داشته باشند، اگر نام وي در اسناد اين كتاب آمده باشد، آن فرد را توثيق مي نمايند؛ چرا كه جزو مشايخ ابن قولويه در كامل الزيارات (الزيارة) مي باشد.



ابن قولويه كتاب كامل الزيارات را بنا به درخواست مكرر يكي از دوستان خود، كه نامش را نمي برد، به رشته تحرير در آورد. در اين نوشته ارزشمند به رواياتي كه درباره زيارت اهل بيت عليهم السلام آمده و همچنين به ثوابي كه به زائران قبور آنان داده مي شود، اشاره شده است، بخش عمده اين كتاب، كه 108 باب و 843 حديث دارد، به زيارت ابي عبدالله الحسين عليه السلام اختصاص يافته است و در پايان به دو روايت در فضيلت زيارت حضرت معصومه عليها السلام اشاره شده است.



جعفر بن محمد بن قولويه سرانجام در سال 369 .ق بيمار گشت و خود را آماده سفر آخرت كرد. جعفر بن قولويه در همان سال در پي عارضه بيماري جان به جان آفرين تسليم كرد و به لقاء الله پيوست.



9) حسين بن محمد اشعري قمي (قرن 4)



ابوالحسن ربّاني



يكي از ستارگان آسمانِ دانش و حديثِ حرم اهل بيت عليهم السلام كه نام و روايات او همچنان، از شهرت و آوازه زيادي برخوردار است، حسين بن محمد اشعري مي باشد.



در حدود نيمه سده سوم هجري، در خاندان نامور و دانش طلب و فرهنگ دوست اشعري، در شهر قم، كودكي ديده به جهان گشود.



براي اين نورسيده نام حسين را برگزيدند. كنيه اش ابوعبدالله و شهرتش اشعري قمّي، و نام پدرش محمد بن عمران اشعري است.



استادان وي عبارتند از:



1. عبدالله بن عامر بن عمران اشعري قمي؛ 2. احمد بن اسحاق قمي؛ 3. معلّي بن محمد بصري؛4. محمد بن عمران بن حجّاج بسيعي؛ 5. محمد بن احمد بن خاقان النهدي؛ 6 . احمد بن علويه اصفهاني



شاگردان او عبارتند از:



1. محمد بن يعقوب كليني؛ 2. محمد بن حسن بن وليد قمي؛3. علي بن بابويه قمي؛ 4. جعفر بن محمد بن قولويه قمي؛ 5. جعفر بن محمد بن مسرور



حسين بن محمّد كه در گردآوري اخبار امامان معصوم عليهم السلام سعي فراوان داشت، همه آنچه را كه از امامان معصوم عليهم السلام و استادان خود آموخت، در كتاب هايي به يادگار گذاشت.



نجاشي به كتاب «النوادر» او اشاره كرده است.



حسين بن محمد قمي، پس از سال ها تلاش و كوشش در حفظ و گسترش سخنان گهربار امامان، مرغ جانش به سوي حق پر كشيد. درباره سال و مكان مرگ اين راوي، نظر قاطعي نمي توان ابراز كرد؛ اما شايد از مجموع داده هاي تاريخي و گزارشهاي تراجم نويسان بتوان حدس زد كه آن بزرگوار در اوايل سده چهارم هجري قمري رحلت كرده است.



10) محمد بن شاذان قمي (قرن 4)



ابوالحسن رباني



در اين باره كه محدث بزرگ شيعه، ابوالحسن محمد ابن شاذان قمي درچه سالي ديده به جهان گشود، اطلاع چنداني در دست نيست؛ اما برخي شواهد نشان مي دهد كه اين دانشور قمي در اواسط سده چهارم هجري پا به عرصه وجود نهاد. از جمله اين شواهد مي توان به كتاب گران سنگ او «مناقب اميرالمؤمنين عليه السلام اشاره كرد كه در دو مورد، جعفر بن محمد بن قولويه قمي (صاحب كتاب كامل الزيارات) را به عنوان دائي خود نام مي برد و از وي حديث نقل مي كند و ما مي دانيم كه مؤلف كامل الزيارات در سال 369 يا 368 .ق چشم از جهان فروبست.



ابن شاذان قمي دانش خويش را مرهون استاداني دانشمند از دانشوران شيعي و سني بود. تعداد اين استادان را هفتاد نفر ذكر كرده اند و نام همه آنان در كتاب معروف او ذكر شده است. در اين نوشتار تنها به نام چهره هاي شاخص و برجسته آنها بسنده مي شود.



1. پدر بزرگوارش احمد بن علي بن حسن بن شاذان



2. جعفر بن محمد بن قولويه (متوفاي 368ه .ق)



3. حسين بن هارون قاضي القضاة



4. محمد بن الحسن بن وليد قمي (متوفاي 347ه .ق)



5. هارون بن موسي تلعكبري (متوفاي 385ه .ق)



6 . شيخ صدوق محمد بن علي بن الحسين (متوفاي 381ه .ق)



7. محمد بن عثمان بن عبدالله نصيبي



8 . محمد بن سعيد معروف به دهقان



9. محمد بن محمد مُرّه



در كتاب تراجم شاگردان چنداني براي ابن شاذان نمي توان يافت؛ البته چند نفر از فرهيختگان شيعي و اهل سنت كه از بزرگترين دانشمندان اسلامي بوده اند، از محضر وي بهره برده اند كه برخي از آنان عبارتند از:



1. كراجكي؛ 2. نجاشي؛ 3. ابوطالب زينبي، حسين بن محمد بن علي؛ 4. احمد بن محمّد بكري حنفي معروف به اخطب خوارزم.



ابن شاذان قمي تأليفات گرانسنگي از خود به يادگار گذاشت كه حتي در روزگار ما بخشي از آن آثار در دسترس محققان اسلامي است.



1- كتاب معروف او، كتابي است به نام «مأة منقبه» يا «مناقب اميرالمؤمنين و فرزندان گرامي او عليهم السلام».



2- ايضاح دفائن النواصب.



3- بستان الكرام



4- ردّالشّمس علي اميرالمؤمنين عليه السلام



همان طوري كه از سخن كراجكي بدست مي آيد. ابن شاذان تا سال 412 ه .ق زنده بود، ولي اين كه دقيقاً درچه سالي و در كجا وفات يافت، براي ما روشن نيست. در هر صورت اين فقيه وارسته و محدث بزرگ، پس از يك عمر تلاش مخلصانه در راه نشر آرمان امامان معصوم عليهم السلام و ترويج فضائل امير مؤمنان عليه السلام وفات يافت.



11) جعفر بن احمد ايلاقي قمي (قرن 4)



عباسعلي مردي



تمام منابع اتفاق دارند كه او «ابومحمد جعفر ايلاقي قمي» معروف به «ابن الرازي» است و قمي الاصل و ساكن ري بوده و در قرن چهارم هجري مي زيسته است.



در نام پدر وي اختلاف است. برخي او را فرزند احمد و بعضي فرزند علي دانسته اند. او از عالمان قرن چهارم است و در طبقه مفيد و ابن غضائري و بلكه در طبقه صدوق است.



اساتيد وي بيش از 60 نفرند كه تعدادي از آنها به قرار زيرند:



1. احمد بن ابراهيم بن ايوب



2. احمد بن اسماعيل



3. احمد بن الحسن بن احمد بن عقيل



4. احمد بن علي



5. احمد بن علي بن محصرالنجار ابوالحسن



شاگردان وي:



1. شيخ صدوق



2. عبيدالله بن موسي بن احمد العلوي



3. محمد بن علي بن محمد بن جعفر الدقائق



4- محمد بن علي بن محمد الفوي



تأليفات وي:



1. جامع الاحاديث



2. العروس



3. الغايات



4. المسلسلات



5. نوادر الاثر في علي عليه السلام خيرالبشر



6 . الاعمال الممانعة من دخول الجنة



آثار منسوب به او:



1. ادب الامام و المأموم



2. دفن الميت



3. المبثي ء عن زهدالنبي صلي الله عليه وآله وسلم



4. فضائل جعفر بن ابي طالب عليه السلام



5. فضل الجمعة



تاريخ رحلت و مدفن اين محدث بيدار همانند تاريخ تولد وي در هاله اي از ابهام قرار دارد.



12) امامزاده محمد شريف (قرن 4)



غلامرضا گلي زواره



نسب سلطان محمد شريف به عبدالله باهر فرزند امام چهارم، زين العابدين عليه السلام مي رسد. عبدالله به دليل زيبايي و جمالش، به باهر (بسيار درخشنده) ملقب شده بود. مادرش، ام عبدالله، دختر امام حسن مجتبي عليه السلام بوده و با برادرش حضرت امام محمد باقر عليه السلام از يك مادر بودند.



علامه سلطان محمد شريف (در قم) فرزند علامه سيد ابوالقاسم علي فرزند ابي جعفر محمد فرزند حمزه قمي فرزند احمد بن محمد فرزند اسماعيل فرزند محمد(ارقط) فرزند عبدالله باهر فرزند امام زين العابدين عليه السلام.



امامزاده صاحب فضيلت ابوفضل سلطان محمد شريف، مزارش در سمت دروازه قديم قلعه قم و در محله اي كه به نام خود او مزين است، در خيابان چهارمردان واقع شده است.



برخي منابع ايشان را جد امامزاده يحيي (مدفون در تهران) قلمداد كرده اند كتيبه قبر اين سيد بزرگوار كه بركاشي نقش بسته و بسيار هم ناخواناست به همت آيت الله سيد موسي زنجاني فرزند حضرت آيت الله سيد احمد زنجاني قرائت و براي مرحوم ميرجلال الدين حسيني ارموي (محدث) فرستاده شده است، به اين شرح است:



«هذا المضجع المبارك للسيد المظلوم المعصوم الشهيد شريف بن شريف من اولاد الامام المعصوم زين العابدين ابن الامام الشهيد المعصوم ابو عبدالله الحسين بن الامام الهمام مولي جميع الانام علي بن ابي طالب عليه السلام يكي از نوادگان سلطان محمد شريف، علي بن مطهر است. براي درك نفوذ اجتماعي اين خاندان، كافي است بدانيم علي، فرزند زاده اين مرد بزرگ، پيوند خويشاوندي خود را با دختر خواجه نظام الملك طوسي وزير آلب ارسلان استوار ساخت؛ پيوندي بيانگر نفوذ اجتماعي و اقتدار اين خاندان. فرزند سلطان محمد يعني مطهر نيز با عايشه خاتون دختر آلب ارسلان ازدواج كرد، وي در راه حج، همسفر شيخ طوسي رَحِمَهُ الله بود و از ايشان در اين مسافرت حديث اخذ مي كرد. افرادي هم از اين سيد مطهر علوي روايت كرده اند از جمله: سيد تقي نقيب رازي كه او را در شمار افراد فاضل و پرهيزگار آورده اند، و سيد نجيب الدين ابو محمد حسن بن محمد موسوي است، كه منتجب الدين به وجود اين شخصيت تصريح كرده است.



سيد ابوطاهر مطهر، فرزند علي علوي نيز كه رئيس علويان ري بود، نقابت سادات را به عهده داشت.



13) علي بن حسين سعد آبادي قمّي (قرن 4)



ابوالحسن ربّاني



در شهر قم و در خانداني شيعي، كودكي پا به عرصه گيتي مي نهد كه او راعلي مي نامند. كنيه اش «ابوالحسن» معروف به «سعد آبادي» است و چون در شهر دانش پرور قم متولد شد و در همان جا با اخبار و روايات اهل بيت عليهم السلام آشنا گشت، به قمّي هم ناميده مي شود. نام پدرش «حسين» است كه اطلاع دقيقي از موقعيّت او، در دست نيست. مي توان حدس زد كه او در سده سوم هجري چشم به جهان گشود.



علي بن حسين سعد آبادي بعد از سپري كردن عمر خويش در يادگيري حفظ روايات، پس از چندي خود به عنوان يك استاد حديث، مورد توجه دانش طلبان قرار گرفت و گروهي از معروف ترين راويان شيعي گرد اين شمع فروزنده، جمع شدند و آموخته هايشان را به صورت كتاب، به يادگار گذاشتند.



شاگردان او عبارتند از:



1. محمّد بن يعقوب كليني



2. ابو غالب زُراري



3. محمد بن موسي متوكل



4. علي بن بابويه قمي



5. هارون بن موسي، مشهور به تَلْعكبري



علي بن حسين سعد آبادي قمي، پس از سال ها تلاش در راه اعتلاي دين و گسترش ارمان هاي امامان شيعه و نشر فضيلت هايشان، عاقبت به سوي حق شتافت. تاريخ رحلت وي نامعلوم است؛ اما مي توان حدس زد كه او در نيمه اول سده چهارم هجري، جان به جان آفرين تسليم كرد.