سير تحوّلات معماري ؛ هنري آستا نه مقدّسه
" في بُيُوتٍ اَذِنَ اللهُ اَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَر فيها َاسْمُهُ ُيُُُُُسَبِّحُ لَهُ فيها بِالْغُدُوِّ وَالْاَصالِ رِجالُ‌لاتُلْهيهِمْ تِجارَهُ وَ لابيْعُ عَنْ ذِكْرِ اللهِ" (95) " ـ اين چراغ پرفروغ ا لهي ـ در خا نه ها يي قرار دارد كه خداوند اذن فرموده ديوارهاي آن را بالا برند ( تا از دستبرد شياطين و هوسبازان در امان با شد ) خانه هايي كه نام خدا در آن برده شود و صبح و شام در آن تسبيح گويند مرداني كه تجا رت و خريد و فروش آنها را از ياد خدا باز نمي دارد " . بارگاه مطهّر حضرت معصومه (ع) چون ديگر مشاهد مشرّفه ، پشتوانه ارزشهاي اسلام و تشيّع و فرهنگ قرآن است ؛ و ايران در پناه اين بقعه ها ، از حوادث دوران در امان مانده است ؛ بقاي ايران و هويّت ايراني نيز در پرتو اين معنويت ها امكان پذير شد و ايران در طول اعصار و قرون حادثه خيز تاريخ ، با قي ماند . اين بقعه و بقعه هاي متبرّكه ديگر ، تجسّم آرمانهاي اسلامي و پشتوانه معيارهاي تشيّع علوي و ارزش هاي والاي انساني است ، زيرا مشاهد منوّر آنها نه تنها زيارتگاه كه آموزشگاهي بزرگ جهت كسب معارف الهي براي مشتا قان و زائران دلباخته كوي آنها محسوب مي شود . هر زائري كه با معرفت و شناخت مقام صاحب اين مرقد و اهداف آن به زيارت برود از صاحب قبر الهام مي گيرد و اصول و تعاليم مكتب را به ياد مي آورد . و هرسلام او سرشار از اين آموزش ها و الهامها است ؛ به گونه اي كه كژي ها و كا ستي هاي مادّي و معنوي خويش را هموار مي كند و از خصلت ها و اعمال و رفتاري كه خوشايند امامان و امامزادگان نيست دوري مي گزيند و در بهبود اخلاق و رفتار و روابط خويش مي كوشد تا با امامان و اولياي الهي خود ، همساني و همسويي پيدا كند و راه آنان را بپيمايد. (96) وجود اثر عظيم معنوي و ديگر آثار حياتبخش اين مراكز ديني جاي هيچ گونه ترديد و تأملي نيست ولي گذشته از اين ، اين بقاع نوراني را مي توان از ذخاير عظيم هنر اسلامي نيز دانست . چرا كه هنرمندان اهل ذوق با انگيزه هاي ديني و به عنوان تجليل از مقام والاي بزرگان دين ، آثار شگفت انگيزي از هنر را خلق كردند كه نظر هر بيننده هنر شناسي را به خود جلب نموده و او را به تحسين وادار مي نمايد . و در همين راستا به حقيقت مي توان گفت : كه بارگاه فاطمه معصومه (ع) همانند ديگر اماكن متبرّكه اسلامي ، تجلّيگاه هنر اصيل اسلامي و حكايتگر پيشينه هاي درخشان هنري جامعه ديني ملّت ايران محسوب مي شود. به همين جهت ما در اين بخش برآنيم كه دورنمايي از آثار ارزشمند هنري اماكن متبرّكه حضرت معصومه (ع) و سير تحوّلات هنري ، معماري آن را به دو ست داران جلوه هاي هنر اسلامي ارائه نماييم . " امّا شنيدن كي بود مانند ديدن " بجاست هنرمند ، هنر شناس خود از نزديك اين همه آثار شگفت انگيز هنري را به نظاره بنشيند تا لطائف و ظرافت هاي نهفته در اين گونه آثار گرانقدر را دريابد و آفرينندگان آن را تحسين نمايد .
دورنما ئي از اماكن متبرّكه بارگاه فاطمي (ع)
(1 ) گنبد حرم مطهّر
اوّلين گنبدي كه " پس از سايبان حصيري موسي بن الخزرج " بر فراز تربت پاك فاطمه معصومه (ع) بنا شد ، قبه اي برجي شكل بود كه به همّت حضرت زينب دختر امام جواد (ع) از مصالح آجر و سنگ و گچ در اواسط قرن سوّم هجري قمري ساخته شد. به مرور زمان و پس از دفن جمعي از بانوان علوي در جوار فاطمه معصومه (ع) دو گنبد ديگر در كنار گنبد اوّ ل ساخته شد كه سوّمين آنها مدفن حضرت زينب (ع) شد. اين سه گنبد تا سال 447 هـ . ق برقرار بودند تا اين كه درهمان سال " مير ابوالفضل عرا قي " ( وزير طغرل كبير ) به تشويق مرحوم شيخ طوسي به جاي آن سه گنبد ، گنبد مرتفعي را به قطر داخلي تقريباً 11 و ارتفاع 14 متر ، آراسته به نقش هاي رنگ آميزي و تزيينات آجري و كاشي بدون ايوان و حجره ها بنا نهاد ، كه تمام قبور سادات را فرا مي گرفت . " در سال 925 هـ . ق همين گنبد به همّت " شاه بيگي بيگم " دختر شاه اسماعيل تجديد بنا شد ؛ با ايوان و دو مناره و صحن (عتيق ) و سطح خارجي گنبد با كاشي هاي معرّق آراسته گرديد " . اين گنبد در سال 1218 هـ . ق با خشت هايي زرنگار تزيين شد كه تعداد دوازده هزار خشت با پوشش طلائي در آن بكار رفت. ارتفاع اين گنبد از سطح بام 16متر و از سطح زمين 32متر و محيطش از خارج 6/35 و از داخل 66/28 و قطرش 12 متر و بلندي عمق استوانه اي آن 6 متر است ؛ قسمت پايين آن از سطح بام تا نود سانتيمتر از آجر تراش و روي آن يك متر كاشي خشتي فيروزه اي و بالاي آن ( تمام جدار ) مزيّن به خشت هايي با پوشش طلا است . و در گلوگاه ساق گنبد ، كتيبه اي است كه اشعاري از " فتحعلي خان صبا " در آن به خط نستعليق قالب ريزي شده است كه آن اشعار عبارتند از :
آتش مــوسي عـيان از سـينه سينا ستي يا كـه زرّيـن بـا رگاه بـضعه مـو سا ستي بضـعه موسي بن جعفر ، فاطمه كز روي قدر خـاك درگـاهش عـبير طـرّه حــورا ستي نـو گلي رنگـين ز طُـرف گـلشن يا سين بـود آيـتي روشـن بـه صـدر نـامه طـاها ستي پـــرتوي از آفــتاب اصــطفاي مـصطفي ز ُهـره اي از آسـمان عـصمت زهـراستي صحن او را هست ا قصي پـايه عزّت چـنان كز شرف مسجود سقف مسجد ا قصا ستي پستي از صحن حريمش را به پـاطاق حـرم كين مكان عزّت و آن مسكـن غـيرا ستي (97)
اين بود سير تاريخي بناي گنبد بارگاه ملكوتي كريمه اهل بيت (ع) از آغاز تا كنون كه خود يكي از شاهكارهاي معماري ، هنري اسلامي و از بناهاي كم نظير در بين عتبات مقدّ سه است.
(2) مرقد مطهّر حضرت
مرقد شريف حضرت فاطمه معصومه (ع) ( درميان بقعه مباركه ) با بلندي 20/1 و طول و عرض 95/2، در 20/1متر قرار گرفته و با كاشي هاي نفيس و زيباي زرفام ( آغاز قرن هفتم ) پوشيده شده است . گرداگرد مرقد منوّر ، ديواري به بلندي دو متر و طول و عرض تقريبي ( 80/4 ، در 40/4) قرار دارد كه در سال 950 بنا گرديد و با كاشي معرّق آراسته شد ، كه اكنون اين ديوار با ضريح مشبّك از جنس نقره پوشيده شده است .(98) سير تاريخي مرقد پاك آن حضرت از اين قرار است : در سال 605هـ. ق " امير مظفر احمد بن اسماعيل " بزرگ خاندان آل مظفر ، بزرگترين استاد كاشي ساز آن زمان " محمّد بن ابي طاهر كا شي قمي " را به كار ساخت و پرداخت كاشي هاي متنوّع مرقد واداشت. او به مدّت 8 سال به اين كار مشغول بود تا سرانجام در سال 613 كاشي هاي مرقد آماده و كار گذاشته شد . در سال 965 هـ . ق شاه تهماسب صفوي ، در چهار طرف مرقد سابق ضريحي آجري آراسته به كاشي هاي هفت رنگ ( با نقش و نگار ) و كتيبه هاي معرّق بنا نمود و در اطراف آن منافذي باز بود تا هم مرقد ديده شود و هم زائران نذورات خود را داخل مرقد بريزند. (99) بعد ازآن به دستور شاه مذكور ضريحي از فولاد سفيد و شفّاف در جلو ضريح آجري قرار داده شد كه طول آن 25/5 و عرض آن 73/4 و ارتفاعش 10/2 و داراي بيست درگاه مشبّك و مضلّع بود. در سال 1230 هـ . ق فتحعلي شاه همان ضريح را نقره پوش كرد ؛ كه اين ضريح به مرور زمان فرسوده شد و در سال 1280 ضريحي كه از نقره ضريح سابق و نقره هاي موجود در خزانه ساخته شده بود به جاي آن نصب گرديد. اين ضريح چندين مرتبه تجديد بنا و اصلاح شد و سالهاي متمادي روي مرقد حضرت باقي بود تا اينكه در سال 1368 هـ . ق . برابر سال 1348هـ . ش . به دستور توليت آن زمان شكل ضريح را تغيير دادند و ضريح كنوني را ( با ظرايف و شاهكارهاي هنري ويژه اي كه دارد ) به جاي آن نصب نمودند كه آن ضريح همچنان بر فراز تربت نوراني حضرت برقرار است . (100)
(3)
ايوان هاي حرم مطهّر
ايوان طلا :
ايوان طلا و دو ايوان كوچك كنار آن در شما ل رو ضه مقدّسه وا قعند كه در سال 925 هـ . ق هنگام تجديد بناي گنبد و احداث صحن عتيق و گلد سته هاي آن در زمان شاه ا سماعيل صفوي و با ا قدام دختر او ساخته شد.() اين ايوان با دهانه اي به طول و عرض 70/8×9متر و بلندي چهار ده متر ، پايين ديواره آن ( درسه طرف ) ، تا بلندي 80/1 متر آراسته به قطعات كوچك كاشي فيروزه اي هشت گوشه اي و در ميان آنها قطعات كوچكتر قهوه اي رنگ است كه حاشيه اي از كاشي با زمينه ( لا جوردي نقش و نگار ) از چهار طرف آن را احاطه كرده است و بر فراز آن كتيبه اي به ثلث سفيد در زمينه اي لاجوردي ، گرداگرد ايوان ديده مي شود كه متن آن را حديث : " اَلا وَمَنْ ماتَ عَلي حُبّ َ الِ مُحَمَّدٍ‌ماتَ شَهيداً... " تشكيل مي دهد . پس از اين كتيبه ، بدنه ايوان تا ارتفاع دو متر ديگر ، آراسته به كاشي هاي معرّق آغاز عهد صفوي است و بعد از آن كتيبه سرا سر ي ديگر ي به چشم مي خورد و با لاي كتيبه ( مقرنس هاي) سقف ايوان با خشت ها ي " زرفام"پوشيده شده است .
ايوانه هاي كنار ايوان طلا :
دو ايوان در دو طرف ايوان طلا است به بلندي بيش از ده و پهناي دو و دهانه پنج متر ، كه از بناهاي عهد صفوي مي با شند و سراسر بدنه آن ، مانند ايوان طلا به كاشي هاي معرّق همان دوره آراسته شده است. (102)
ايوان آينه :
در ، جانب شرقي رو اق مطهر نيز ايواني مرتفع به بلندي ايوان طلا و طول و عرض 9در 87/7 متر قرار دارد كه به خاطر آينه كاري آن ، به ايوان " آينه " معروف است . پايين ديوار آن به بلندي بيش از يك متر سنگ مرمر به كار رفته كه هر بدنه اي با يك قطعه سنگ آراسته شده است و بالاي آن همه بدنه ايوان تا سقف آينه كاري است. در كمربند ايوان كتيبه اي سراسري از سنگ مرمر وجود دارد به پهناي حدود سي سانتيمتر ، كه به خط ثلث آيه شريفه ( الله نور السّموات و الارض ... " بر آن نقش بسته است . ميان ايوان و رواق شرقي حرم ايوانچه اي است كه مانند ايوان اصلي تزيين شده كه بر سر در آن حديث شريف " مَنْ زارَ فاطمَهَ بِقُمْ فَلَهُ الْجَنَّه " به نستعليق مشكي ، خوانده مي شود . اين مجموعه هنري شگفت انگيز از كارهاي ارزشمند هنرمند مشهور دوره قاجار ( استاد حسن معمار قمي ) مي با شد كه همزمان با بناي صحن نو ، به دستور " ميرزا علي اصغر خان صدر اعظم " بنا شد . (103)
(4) مناره هاي صحن عتيق
درصحن عتيق بر فراز ايوان طلا دو مأذنه استوانه اي رفيع به بلندي 40/17 ( از سطح بام ) و قطر 50/1 قرار دارد. پوشش مأذنه ها كاشي گرهي به شكل مارپيچ است كه در ميان پيچ ها نامهاي مبارك : " الله" ، " محمّد" ،" عليّ "به خط بنّايي خوانده مي شود. درقسمت بالاي مأذنه ها ، " مقرنسي" در سه رديف پرداخته اند كه زير آن كتيبه اي به خز سفيد مشتمل بر آيه " اِنَّ اللهَ وَمَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَي النَّبِيِّ" ( در مأذنه غربي ) ؛ " يا ايُّهَا الَّذينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ " ( بر مأذنة شرقي) قرار دارد. اين مأذنه ها به دستور " محمّد حسين خان شاهسون شهاب الملك" حاكم قم ، در سال 1285 هـ . ق بنا نهاده شدند و قبه آنها در سال 1301 هـ . ق ، طلا كاري شد . (104)
(5) مناره هاي ايوان آينه
بر فراز پايه هاي دو طرف ايوان دو مأذنه است كه هر يك به بلندي 28 متر از سطح بام ، با قطر 30/3 متر ، از بلندترين بناهاي آستانه مي با شد . اين مأذنه ها از سطح بام تا 3متر هشت ضلعي متساوي و سپس نيم متري مقرنس و آنگاه يك متري استوانه اي و بعد از آن تا 5/2 متر ، دوازده گوشه برجسته و پس از همه اينها ( تا زير مأذنه چوبي ) استوانه اي است ، كه در بالا كتيبه اي با پهناي حدود يك متر ديده مي شود كه متن آن در يكي از مأذنه ها " لا حَوْلَ وَ لا قُوَّه اِلّا بِاللهِ الْعَلِيِّ الْعَظيمِ" و در ديگري " سُبْحانَ اللهِ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ وَ لا اِلهَ اِلّا اللهُ وَ اللهُ اَكْبَرُ " است. سپس مقرنسي به پهناي حدود يك متر و بالاي آن مأذنه چوبي و قبّه مأذنه ها واقع شده است . پوشش هر دو مأذنه از بالا تا پايين سرتا سر كاشي گِرهي است كه ( در ميان آنها) نامهاي پروردگار متعا ل خوانده مي شود. (105)
(6) مساجد حرم مطهّر
مسجد بالا سر :
مسجد بالاسر از وسيعترين بيوتات آستانه و محل تشكيل مجالس عمومي و نماز جماعت است كه در دوران صفويه با فضايي به عرض 6 و طول 35 متر به عنوان ميهمانسراي آستانه شمرده مي شد و در عهد قاجاريه از ناحيه " تقي خان حسام الملك " پسر فتحعلي شاه ساختمان آن تجديد بنا شد و به صورت مسجدي داراي دو گنبد ساخته شد و به عنوان بزرگترين مكان از اماكن متبرّكه آستانه به شمار آمد. در سال 1338 هـ . ق " با ضميمه شدن زميني كه در جهت غربي مسجد بود " فضاي آن به 14 در 48 متر افزايش يا فت كه بر سه ستون قطور آجري 3 در 2 متر استوار بود. اين بنا ي مقدّس بر پا بود تا زماني كه مسجد اعظم با آن وسعت و زيبايي خاص ساخته شد . از آن جايي كه ديگر ، بناي قديمي مسجد بالاسر ، " بين ساختمان عظيم حرم مطهّر و مسجد اعظم نو بنياد " نماي خوبي نداشت ، متولي و قت ، " آقاي سيد ابوالفضل توليت" به تجديد بناي آن ا قدام نمود ، ساختمان قديمي را از سطح زمين برداشت و به جاي آن عمارتي رفيع به عرض 14 در 48 متر " فا قد ستون " و با خصوصيات فراوان معماري بنا نمود كه امروز يكي از با شكوهترين اماكن متبركه حرم مطهّر محسوب مي شود. (106) يادآوري مي شود كه در جنوب اين مسجد قبور فقهاء و استوانه هاي علم و حكمت واقع شده است : قبور علماي فرزانه اي همچون " مرحوم آية الله حاج شيخ عبدالكريم حائري ( مؤسس حوزه علميه قم ) و مرحوم آية الله حاج سيّد محمّد تقي خوانساري و مرحوم آية الله حاج سيدحسن صدر و آية الله حاج سيد احمد خوانساري " و اخيراً دانشمندان و فقهاء بزرگي همچون " مرحوم علّامه طباطبايي و آية الله العظمي گلپايگاني و آية الله العظمي اراكي و آية الله العظمي بهاء الديني و آية الله العظمي آميرزا ها شم آملي " و از علماء شهيد انقلاب اسلامي همچون " استاد شهيد آية الله مطهّري و شهيد محراب آية الله مدني " در اين تربت پاك آرميده اند و همچون ستارگاني فروزان در كنار ماه منير فاطمي فضاي ملكوتي اين مكان مقدّس را نور باران نموده اند .
مسجد طباطبايي :
مسجد طباطبايي ، گنبدي پنجاه ستوني است كه جاي صحن زنانه " قديم " در جنوب روضه مطهّر " ساخته شده است. اين گنبد در وسط به دهانه 17 و ارتفاع 17 متر است كه با اضافه شدن فضاي اطراف آن به 80/24 ، در 20/24 متر افزايش مي يابد و داراي رواقي است مثلث شكل كه قاعده و ساق آن 15 متر است. اين گنبد را بر فراز ده پايه آجري به قطر 2 ، در ، 2 متر و ارتفاع 30/3 متر بنا كردند و بعداً چهار نبش تمام پايه ها را تراش داده و در چهار گوشه هر يك ، ستوني استوانه اي ـ با بتن مسلّح ـ بالا آوردند سپس درون چهار ستون را بر چيدند و در نتيجه آن گنبد عظيم بر فراز سي و دو ، تا چهل ستون بر قرار شد. روي ستونهاي سيماني را با قطعاتي از مرمر ماشين تراش به عرض ده و ارتفاع پنجاه سانتيمتر زينت دادند ، به طوري كه تمام ستونها مرمر پوش گرديدند و در ساق آنها به جاي ته ستون صفحه مدرّجي از بُرُنْز " صيقلي زيبا ، اضافه نمودند كه زيبايي آنها را دو چندان نمود. تعداد ستونهاي اين گنبد رفيع به اضا فه ستونهاي جانبي و ستون هاي رواق كنار آن به پنجاه ستون مي رسد. باني اين گنبد مرتفع و مسجد با عظمت مرحوم " حجة السلام حاج آقا محمّد طباطبايي " فرزند مرحوم آية الله حاج آقا حسين قمي است كه از سال 1360 هـ . ق ، تا 1370 هـ . ق بناي آن طول كشيد . (107) در زاويه شمال غربي اين مكان مقدّس قبور شهداء بزرگي از علماء و فضلاي حوزه علميه واقع است : " قبر مرحوم شهيد آية الله ربّا ني شيرازي و شهيد ربّاني املشي و شهيد محمّد منتظري و شهيد آية الله قدّوسي و شهيد محلّاتي " كه اين خود بر صفا و معنويت اين مكان افزوده است.
مسجد اعظم :
لمسجد اسس علي التّقوي من اوّل يوم احقّ أن تقوم فيه
از آثار ديني با عظمتي كه به همت والاي مرجع تقليد عالم تشيع آية الله العظمي بروجردي قدس سرّه تأسيس گرديد ، مسجد اعظم قم بود كه در كنار حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (ع) جهت رفاه حال زائرين ساخته شد. اين بناي رفيع با شرائط خاص و خصوصيات ممتازي كه دارد مسجد منحصر به فردي است كه در مجاورت آستان رفيع فاطمي بنا گرديده است .
انگيزه تأسيس مسجد :
ا سا سي ترين انگيزه آن فقيه فرزانه براي بناي چنين مسجد عظيمي اين بود ، كه آن بزرگوار بارگاه كريمه اهل بيت (ع) را فاقد مسجد مناسبي مي ديد كه زائران بتوانند درآنجا از فضاي روحاني بيشتري بهره ببرند ، لذا مشاهده اين خلاء مكاني بود كه ايشان را بر چنين تصميم والايي واداشت . چنانچه خود ايشان بنا به نقل بعضي از بزرگان (108) دراين رابطه فرموده اند به اين كه : " بنا دارم درجوار حرم مطهر حضرت معصومه (ع) مسجدي چون مسجد گوهر شاد در كنار حرم حضرت علي بن موسي الرضا (ع) بنا نمايم ". از سوي ديگر پيش بيني آن بزرگوار اين بود كه ، حوزه مقدسه قم در دراز مدت به فضايي وسيع و مناسب جهت برگزاري دروس حوزويان در سطوح مختلف بويژه دروس خارج مراجع عظام نياز دارد و چه بهتر كه اين مركز در جوار حرم مطهر و با نام مسجد با شد. چنانچه قرار گرفتن مدفن آن عبد صالح خدا دركنار درب ورودي اين مسجد گواهي صادق ، بر اخلاص و پاكي نيت اوست ، و بحق مي توان آن را يكي از مصاديق رو شن ( لمسجد اسس علي التّقوي من اوّ ل يوم ) (109) : " مسجدي كه از بدو تأسيس بر اساس تقوا و پاكي بنا شده است" ؛ به شمار آورد.
تاريخ تأسيس :
كلنگ بناي اين مسجد در روز يازدهم ذيقعده 1373 هـ . ق . سالروز ولادت با سعادت حضرت علي بن موسي الرضا (ع) برابر با بيست و يك تيرماه 1333 هـ . ش. طي تشريفات خاصي به زمين زده شد .
مشكلات :
يكي از مشكلات مهم احداث مسجد در اين نقطه محدوديت مكاني زمين و ناموزون بودن آن بود . چون بطوري كه مشاهده مي شود ، مسجد از يك طرف به آستانه مقدسه و از طرف ديگر به ساحل رودخانه محدود است . و در نتيجه محوطه مسجد به شكل مثلث ناموزوني است كه ضلع غربي آن حدود 120 متر و قاعده آن حدود 15 متر مي باشد . مشكل ديگر وجود خانه هايي بود كه درمحدوده زمين مسجد قرار داشت كه خريد آنها هزينه زيادي را مي طلبيد ، اما به دستور آن بزرگوار با مشكلات زيادي همه آن خانه ها خريداري و رضايت صاحبان آنها جلب شد. همچنين بيش از 3000 متر از كنار مسجد بالاسر از بيوتات و متعلقات آستانه مقدسه بود كه با درايت خاص ايشان در حريم مسجد قرار گرفت . سرانجام با عنايات الهي و رفع مشكلات ياد شده نقشه ساختماني مسجد زير نظر مهند سان و معماران كار آزموده اي چون مرحوم لرزاده به طور دقيق و جامع طراحي شد و بر اساس آن ساخت مسجد آغاز گرديد و پس از شش سال كار متمادي عمده كارهاي ساختماني آن به پايان رسيد و درنيمه اول 1339 هـ . ش با اقامه نماز جماعت توسط حضرت آية الله العظمي بروجردي رحمه الله ا فتتاح و مورد بهره برداري قرار گرفت .
مشخصات ساختماني مسجد :
مجموع مساحت مسجد تقريباً 12000 متر مربع است و كليه ساختمان آن با بتون مسلح بنا گرديده و لذا اين مسجد از نظر استحكام از بناهاي كم نظير اسلامي به شمار مي آيد . مسجد داراي چهار شبستان است كه مساحت شبستان زير گنبد 400 متر مربع و شبستانهاي جانبي آن هر كدام 900 متر مربع مي باشد و در طرف شمال مسجد نيز شبستان زير ساعت با مساحتي حدود 300 متر مربع قرار دارد. ارتفاع سقف هر يك از شبستا نها با سطح آن حدوداً 10 متر مربع است. درضلع غربي مسجد سرويس بهداشتي و وضوخانه مسجد و يك سالن آسايشگاه براي خادمين احداث شده است. همچنين كتابخانه اي با دو سالن مطالعه و يك سالن مخزن در ضلع غربي صحن مسجد بنا گرديده كه درب ورودي آن از طرف راهرو ورودي مسجد اعظم قرار دارد. اين مسجد با عظمت داراي صحن بزرگي است با درهاي ورودي متعدد ، كه وجود حوضي بسيار زيبا در فضاي مياني آن ، نماي آن مكان مقدّس را ديدني نموده است . مسجد به سبك معماري اسلامي بنا شده است . كه داراي گنبد بسيار بزرگي به قطر 30متر مربع و به ارتفاع 15 متر مربع از سطح پشت بام و به ارتفاع 35 متر مربع از كف شبستان مي باشد . و داراي گلدسته هايي بلند به ارتفاع 25 متر مربع از سطح پشت بام و به ارتفاع 45 متر مربع از سطح زمين است . و داراي دو مأذنه به ارتفاع 5 متر مربع مي باشد (110) . و همچنين يك برج با ساعت زنگي بزرگ و زيبا در شمال مسجد قرار دارد كه از چهار جهت ديده مي شود. اين مسجد از نظر تزئينات و كا شيكاري و جلوه هاي هنر اسلامي از نمونه هاي بديع كا شيكاري در قرن اخير به شمار مي رود (111).
استفاده بهينه از مسجد اعظم توسط آستانه مقدّسه :
پس از پيروزي انقلاب با توجه به اقبال زياد زائرين محترم ، به حرم مطهر حضرت معصومه (ع) و احساس نياز به فضاهاي عبادي ، معنوي بيشتر در جوار بارگاه منور حضرت و عدم امكان بهره برداري شايسته از فضا و امكانات وسيع مسجد اعظم و در نتيجه معطل ماندن آن همه امكانات وسيع كه با هدف اصلي بنيانگذار عظيم الشأن آن موافقت نداشت . سرانجام در دهه آخر ماه مبارك رمضان سال 1371 هـ . ش با رعايت موازين شرعي و قانوني حائل بين مسجد اعظم و مسجد بالاسر برداشته شد و به دنبال آن امور اداري و خدماتي مسجد بر عهده آستانه مقدسه قرار گرفت. و طبق فرمان مقام معظم رهبري به توليت محترم آستانه مقدسه ، مسئولين مربوطه موظف شدند بدون بهره برداري و دخالتي در موقوفات مسجد ، اقدام به نگهداري و حفاظت از مسجد و متعلقات آن و تأمين حقوق كارمندان آن نمايند . و هم اكنون اين مكان مقدس محيط بسيار مناسبي براي تحصيل دانش پژوهان علوم ديني شده ، به گونه اي كه در ايام تحصيلي حوزه اكثر مراجع معظم تقليد در اين مكان مقدس تدريس مي نمايند و تعداد كثيري از طلاب و فضلاي محترم از فيوضات علمي ايشان بهره مند مي شوند . همچنين مراسم مذهبي مختلفي كه از شئونات مسجد است با شكوه خاصي درآن برگزار مي شود.
( 7 ) صحن هاي حرم مطهّر
صحن نو " اتابكي" :
صحن نو ، بنايي است و سيع و خوش منظر ، با صفا و معنويت خاصّي كه پر شكوه و عظمت بارگاه فاطمي افزوده است . اين صحن زيبا داراي چهار ايوان شمالي ، جنوبي و شرقي و غربي است : ايوان شمالي آن ورودي حرم مطهر از ميدان آستانه را و ايوان جنوبي ورودي حرم از خيابان موزه را و ايوان شرقي ورودي صحن نو از خيابان ارم را تشكيل مي دهد ؛ در هر كدام از اين ايوان هاي ياد شده ظرايف و آثار هنري ، معماري خاصّي به كار رفته است كه نظر هر بيننده هنر دوست را به خود جلب مي نمايد . و ايوان غربي هم همان ايوان آينه است كه ورودي روضه مقدّسه از صحن نو محسوب مي شود . وجود اين ايوان هاي مجلّل ( به ويژه ايوان آينه ) و قرار گرفتن حوض بيضي شكل در و سط صحن مطهّر ( با خصوصيّات موجود در آن ) زيبايي اين مكان مقدّس را دو چندان كرده است . اين صحن از آثار ( ميرزا علي اصغر خان صدر اعظم ) است كه از سال 1295 هـ . ق ، تا سال 1303 بناي آن طول كشيده است . (112) در اين صحن قبور علما و شهدايي " همانند شهيد بزرگ انقلاب مشروطه آية الله شيخ فضل الله نوري و شهيد آية الله مفتّح و عالم بزرگ شيعه مرحوم قطب راوندي قرار گرفته ، و بر زائرين تربت پاك فاطمه معصومه (ع) است كه از زيارت اين فدائيان راه ولايت و امامت غا فل نباشند .
صحن عتيق" قديم " :
صحن عتيق " واقع در شمال روضه مباركه " اوّ لين بنايي است كه بر قبّه مباركه افزوده شد. اين صحن را سه ايوان زيبا فراگرفته است. ايواني با عظمت در جنوب كه همان ايوان طلا " ورودي صحن به روضه مطهّره " مي باشد و ايواني در شمال كه ورودي فيضيّه به صحن را تشكيل مي دهد و ايواني در غرب كه ورودي مسجد اعظم به صحن است. و در شرق دالان ورودي صحن عتيق به صحن نو واقع است. اين صحن در عين كوچك بودنش بخاطر داشتن ايوان هاي مجلّل و حجرات متعدّد اطراف آن از زيبايي خاصي برخوردار است. اين صحن و ايوان هاي اطراف آن را" شاه بيگي بيگم " دختر شاه اسماعيل صفوي در سال 925 هـ . ق بنا نمود . اين بود دورنمايي از آثار هنري ، معماري آستانه مقدّسه حضرت معصومه (ع) و بر هنرمندان اسلامي است كه از نزديك زيبايي هاي هنري نهفته در اين بناي رفيع را به نظاره بنشيند و آ فرينندگان آن را تحسين نمايند.