شهر مقدس قم كه از دير زمان مركز و محل اجتماع شيعيان اهل بيت عليهم السّلام و علماي بزرگ بوده است، داراي مدارس متعدد براي تدريس و تحصيل علوم ديني نيز بوده است. بيشتر آن مدارس يا با همّت خود مراجع و علماي اعلام احداث شده اند و يا به اشاره و خواست آنان صورت گرفته است. و در قرن اخير احداث مدارس نوبنياد و تعمير و تجديد بناي مدرسه هاي قديمي از رشد و گسترش چشمگيري برخوردار بوده است، تا آنجا كه هر كدام از مراجع معظم تقليد و علماي بزرگوار قم گامهاي بلندي در اين زمينه برداشته اند و بدين وسيله، وسايل و مقدمات تحصيل علوم ديني براي جويندگان علوم ديني در جهت نشر معارف اسلامي به بلاد اسلامي را فراهم كرده اند.



گرچه هم اكنون اثري از بسياري مدارس علميه احداث شده در قديم باقي نيست، ولي با همّت مراجع عاليقدر، بسياري از آنها تجديد بنا و مرمّت يافته و در اختيار طلاب علوم ديني قرار گرفته اند و مدارس بسياري را نيز خود احداث كرده اند و مجموعاً به بيش از شصت مدرسه كوچك و بزرگ مي رسد كه برخي از آنها داراي صدها حجره در ده ها هزار متر مربع هستند و در برخي از آنها صدها طلبه به كسب معارف اسلامي مشغول مي باشند.



مدرسه فيضيه



مدرسه فيضيه از بناهاي كهن عهد صفويه است و وجه تسميه آن به فيضيه يا به آن جهت است كه مدتي مرحوم ملا محسن فيض كاشاني در اين مدرسه سكونت داشته است و يا اينكه چون در كنار مرقد مطهر حضرت معصومه عليها السّلام قرار گرفته است، از لحاظ معنوي تحت تأثير فيوضات آن حرم مطهر مي باشد. به هر حال اين مدرسه، در زمان فتحعلي شاه قاجار تجديد بنا شد و بعد از آن روزبه روز رو بهخرابي نهاد.(1)



مدرسه فيضيه در زمان آية الله حائري مؤسس حوزه علميه قم، داراي يك طبقه بسيار قديمي و چهار باغچه و سه حوض بود كه باغچه هاي آن تلي از خاك و آشغال را به نمايش گذاشته بود. مَدْرس و حجرات آن نيز به جز تعداد كمي كه خدام از آنها استفاده مي كردند، قابل استفاده نبودند. آية الله حائري پس از استقرار در قم، سريعاً به بازسازي و نوسازي مدرسه فيضيه پرداخت و ساختمان فعلي از يادگارهاي اوست. وي علاوه بر تعميرات اساسي مدرسه، چند حجره در طبقه فوقاني نيز ساخت. اين حجرات فوقاني به گونه اي اضافه شده كه به سبك و ساختار معماري كهن اين مدرسه لطمه اي وارد نكرده است و علاوه بر بالا رفتن گنجايش بنا، نماي ظاهري آن نيز از ديدگاه هنري حفظ شده است.



مدرسه فيضيه با همّت آية الله حائري آماده بهره برداري طلاب و استادان علوم حوزوي شد و در آن زمان داراي بيش از صد حجره و گنجايش 300 نفر را داشت.(2)



بعد از وفات حضرت آية الله حائري، مدرسه فيضيه مورد عنايت حضرت آية الله سيد صدرالدين صدر قرار گرفت و زمينه استفاده بهتر و بيشتر از آن را براي طلاب فراهم كرد. ايشان حجرات زيرين مدرسه را كه همه مرطوب و بي فرش بودند، كف برداري و مفروش نمود و جان صدها طلبه را از خطر امراض مختلف حفظ كرد.(3)



جناب حجة الاسلام و المسلمين ملكا مي گويد:



«آنچه در مورد ايشان (آية الله سيد محمدرضا گلپايگاني رحمة الله عليه) قابل توجه مي باشد، ارتباط و خدمات ايشان در رابطه با حوزه و فيضيه است. ايشان با توجه به اينكه از شاگردان مبرز آية الله العظمي حاج شيخ عبدالكريم حائري بود، اهميت خاصي به حوزه علميه قم مي دادند، و به خاطر اينكه مدرسه فيضيه مركز ثقل حوزه است، توجه و علاقه ويژه اي به اين مدرسه داشتند. به همين خاطر، در روز 25 شوال، روز شهادت امام جعفر صادق عليه السّلام كه همه مراجع در منزل خود تشكيل جلسه مي دادند معظم له به عنوان حوزه در مدرسه فيضيه مجلس (عزاداري) برگزار مي كردند، و بعد از مرحوم آية الله العظمي بروجردي همه ساله (به جز سالهايي كه مدرسه در دست عمال رژيم بود) اين مجلس از طرف ايشان دائر بود... در سال 43 مدرسه فيضيه توسط ايشان بازسازي شد و تعمير مدرسه و حفر چاه و ساخت وضوخانه به وسيله ايشان صورت گرفت. سالن دوم كتابخانه و مَدرس زير آن توسط ايشان ساخته شد.



بعد از انقلاب هم ايشان به اين مدرسه توجه داشت و وقتي براي بازگشايي آن به امام راحل مراجعه شد، امام فرمودند: هر جور كه آقاي گلپايگاني فرمودند، عمل كنيد. و به امر آية اللهگلپايگاني يك هيئت مديره براي مدرسه تعيين شد و بنده را به عنوان مدير مدرسه انتخاب كردند و تعمير اساسي مدرسه از طرف امام و ايشان انجام شد و مخارج اداره مدرسه از طرف ايشان و امام پرداخت مي شد.»(4)



مدرسه دارالشفا



مدرسه دارالشفا از بناهاي عهد فتحعلي شاه است كه در قديم محل بيماران آستانه حضرت معصومه عليها السّلام بوده است. و در زمان آية الله حائري تنها يك طبقه داشت و با تلاشهاي پي گير ايشان و همت تجّار تهران چند طبقه به آن اضافه و داراي حجرات و مدرسهاي متعدد شد و از آنجا كه مدرسه فيضيه گنجايش همه طلاب را نداشت، دارالشفا نيز محل سكونت طلاب گرديد.(5) و بعد از وفات آية الله شيخ عبدالكريم حائري، اين مدرسه با حمايت حضرت آية الله سيد صدرالدين صدر گسترش يافت و مأمن مناسبي براي طلاب علوم ديني شد. «در همان اوقات كه عمال دولت (پهلوي) مشغول تخريب دانشگاه باعظمت روحانيت بوده و هر روز علما و بزرگان ديني ما را حبس و تبعيد و اعدام نموده و به تشكيلات مقدس روحانيت لطمه وارد مي ساخت، آية الله (صدر) به منظور احياي شريعت محمدي صلي الله عليه و آله و سلم و توسعه تشكيلات روحاني در مدرسه دارالشفا كه جنب مدرسه فيضيه در قم واقع است، ساختمان مهم و باشكوهي براي سكونت دانشجويان ديني بنا كرد و همه گونه لوازم آسايش را براي آنان مهيا نمود.»(6)



مدرسه خان



مدرسه خان واقع در روبه روي ميدان آستانه از مدارس قديمي قم است كه به صورت مخروبه و غيرقابل استفاده درآمده بود. حضرت آية الله العظمي بروجردي با تجديد بنا و اضافه طبقات به آن، آن را محل مناسبي براي اسكان طلاب و تدريس علوم ديني قرار داد.(7)



جناب آقاي شيخ مجتبي عراقي در مورد تعمير و تجديد بناي مدرسه خان به امر آية الله العظمي بروجردي رحمة الله عليه چنين مي گويد:



«اين مدرسه بسيار مخروبه و كثيف بود. انبار جعبه شكسته ها و گوني كهنه هاي كسبه محل شده بود. با همين حال، مرحوم آقا ميرزا محمد همداني رحمة الله عليه، در مَدْرَس كوچك آن، كه بسيار كثيف بود، درس كفايه مي گفت. روزي آية الله العظمي بروجردي گفتند: «مي خواهم اين مدرسه را بسازم. آقاي لرزاده (معمار مسجد اعظم) مخارج دو طبقه آن را چهارصد و پنجاه هزار تومان، برآورد كرده است. اين پول زيادي است.»



عرض كردم: باشد من در اين زمينه ارزيابي و مشورت كنم... با يكي از معمارهايي كه همكار لرزاده بود، مشورت كردم و آماده ساختن مدرسه شدم. خدمت آية الله العظمي بروجردي رفتم، عرض كردم: مقداري پول براي شروع آن بدهيد. ايشان صدو پنجاه تومان دادند. گفتند: فعلاً پول ندارم.



ساختمان كهنه مدرسه خان را خراب كردم و سه طبقه كامل با تمام تجهيزات، به اضافه سه باب مغازه و يك دستگاه منزل مسكوني در بالاي همان مغازه ها ساختم كه مجموع مخارج با محاسبه همه مخارج جزئي آن، حتي مخارج مثل لحيم آفتابه! دويست و شصت و پنج هزار تومان شد. نصف آن مبلغي كه آقاي لرزاده، برآورد كرده بود... پس از اتمام بناي مدرسه خدمت آية الله العظمي بروجردي عرض كردم: چند نفري را براي برنامه ريزي و همكاري با من تعيين كنيد. ايشان، آقاي بُدَلا، آقاي شيخ عبدالحسين دشتي و دو نفر ديگر را تعيين كردند. ما برنامه اي براي طلبه هاي مدرسه تنظيم و شرايطي مقرر كرديم.»(8)



مدرسه حجتيه



«مدرسه حجتيه واقع در خيابان حجتيه با 8000 متر مربع زمين و 126 اتاق يكي از بزرگ ترين مدارس قم است. اين محل در گذشته پارك «كامران ميرزا» پسر ناصرالدين شاه قاجار - به منظور استفاده و اقامت در مواقعي كه به زيارت مي آمده - بوده است كه «مرحوم آية الله سيد محمد حجت كوه كمري تبريزي» آن را (براي مدت 99 سال) اجاره نموده و پس از دو سال (1366 ه .ق) قسمتي از آن [را به صورت مدرسه علميه ] افتتاح و قسمت هاي ديگر بعداً تكميل مي شود.



مرقد شريف مرحوم آية الله حجت رحمة الله عليه نيز در اين مدرسه كنار مسجد آن قرار گرفته است. اين مكان چندين سال است كه محل سكونت طلاب غيرايراني است كه در قم مشغول فراگيري علوم اسلامي اند.»(9)



آية الله سيد محمد حجت حسيني كوه كمري به سال 1310 ه . در كوه كمر تبريز متولد گرديد و بعد از تحصيل مقدماتي علوم ديني به نجف اشرف عزيمت كرد و نزد آيات عظام سيد حسين كوه كمري، سيد محمدكاظم يزدي، شريعت اصفهاني، سيد ابوتراب خوانساري، آقا ضياءالدين عراقي و ديگران به تحصيلات عالي پرداخت تا به درجه اجتهاد نايل آمد. وي به سال 1349 ه.ق. از نجف به قم مهاجرت نمود و به تدريس خارج فقه و اصول پرداخت و با تربيت شاگردان فرزانه در علم فقه و اصول در سير تكاملي فقه جعفري و احياي علوم علوي گام مؤثري برداشت و با بناي مدرسه حجتيه در تحكيم پايه هاي علوم اسلامي در حوزه علميه قم ايفاي نقش نمود. آية الله حجت كوه كمري به سال 1372 ه.ق. . دار فاني را وداع گفت و به لقاءالله پيوست.(10)



مدرسه ستيه



اين مدرسه با زميني به مساحت تقريبي 500 متر مربع و ظرفيت تقريبي 61 نفر در خيابان چهارمردان (45 متري عمار ياسر، ميدان مير) در جوار اقامتگاه و محل عبادت حضرت فاطمه معصومه عليها السّلام احداث شده است. از اين رو، داراي قداست و احترام خاصي است. اين مدرسه به امر حضرت آية الله العظمي گلپايگاني تجديد بنا شده و فعلاً خوابگاه و محل استراحت طلاب مدرسه الامام المهدي (عج) مي باشد.(11)



مدرسه رضويه



اين مدرسه نيز از مدارس قديمي قم است و در مورد آن داستانهاي زيادي بر سر زبانها مي باشد و تاريخ احداث آن را به زمان تشرف امام هشتم علي بن موسي الرضاعليه السّلام به شهر قم مي رسانند و در هر صورت، نام مدرسه را به نام آن حضرت گذاشته اند. اين مدرسه پس از يك دوره ويراني طولاني، به امر حضرت آية الله العظمي بروجردي تجديد بنا شده و مرمت و توسعه يافت و فعلاً از مدارس پررونق حوزه علميه قم است.(12)



مدرسه آية الله وحيدي



«اين مدرسه دراول خيابان ايستگاه راه آهن واقع و جديد البنيان و سه طبقه داراي بيست و پنج حجره و يك مسجد و يك كتابخانه و قرائت خانه و رختشوي خانه براي طلاب مدرسه است. اين مدرسه در روز پنجم ذوالحجة الحرام سال 1392 هجري با شركت عده زيادي از علما و محصلين و مردم ديگر و حضور آية الله سيد محمد وحيدي باني و مؤسس مدرسه مزبور افتتاح گرديد.»(13)



مدرسه الامام اميرالمؤمنين عليه السّلام



اين مدرسه به امر حضرت آية الله العظمي ناصر مكارم شيرازي در خيابان شهدا بنا شده و نخستين مركزي است كه پايگاه فعاليتهاي فرهنگي - مذهبي ايشان در طول ساليان دراز بوده است. مدرسه اميرالمؤمنين عليه السّلام علاوه بر تحصيل طلاب حوزه علميه، از مراكز مهم علمي بابركت است كه مجهز به انتشارات و چاپخانه مي باشد. تفسير نمونه و بسياري از كتابهاي آية الله العظمي مكارم در اينجا انتشار يافته و نيز مركز درسهاي باشكوه فقه، اصول و عقايد ايشان بوده است.(14)



مدرسه الامام المهدي عليه السّلام



در سال 1350 شمسي به امر آية الله العظمي گلپايگاني رحمة الله عليه و همت والاي آية الله زاده ايشان جناب حجة الاسلام و المسلمين حاج سيد مهدي گلپايگاني دبيرستاني كه قبلاً در اختيار آموزش و پرورش قم بود، جهت برنامه درسي طلاب حوزه علميه خريداري شد و مكان تحصيل طلاب از مدرسه علوي به اين محل منتقل شد. اين مدرسه در زمان آية الله العظمي گلپايگاني از رونق خاصي برخوردار بود و يكي از مدارس نمونه قم محسوب مي شد و بالغ بر 300 نفر در آن مدرسه مشغول به تحصيل بودند.(15)



مدرسه شهابيّه



اين مدرسه (واقع در خيابان امام خميني رحمة الله عليه) در سابق سينماي شهر قم بود كه توسط عده اي با بمب تخريب شد و به همّت حضرت آية الله العظمي مرعشي نجفي رحمة الله عليه، تبديل به مدرسه علميه شد.(16)



مدرسه جاني خان



از خدمات عمراني فرهنگي حضرت آية الله العظمي بروجردي تعمير مدرسه جاني خان بود. اين مدرسه در مقابل مسجد جامع قم در خيابان آذر قرار دارد كه به صورت مخروبه و غير قابل استفاده درآمده بود و با همّت آية الله العظمي بروجردي تعمير و مرمت شد و در اختيار طلاب و محصلين علوم ديني قرار گرفت.(17)



مدرسه آية الله العظمي گلپايگاني رحمة الله عليه



اين مدرسه در خيابان ارم با گلدسته هاي بلند و زيبايي واقع شده كه دو طرف حياط آن را ساختمانهاي چهار طبقه (با زيرزمين) و ضلع جنوبي آن را مسجدي بزرگ در بر گرفته است. وسعت زمين اين مركز علمي؛ عبادي بيش از 4000 متر مربع است و داراي چهل مدرس بزرگ، سي اتاق و يك كتابخانه بزرگ و مجهز است.



اين مدرسه به علت نزديكي به حرم مطهر حضرت معصومه عليها السّلام و مركز شهر، تنها مدرسه اي است كه بعد از فيضيه مورد توجه اساتيد و طلاب قرار گرفته و از رونق خاصي برخوردار شده است؛ به طوري كه روزانه حدود 150 جلسه درس فقه و اصول در آنجا برقرار است.(18)



مدرسه جامعة الزهراء



اين مجتمع بزرگ علمي واقع در بلوار امين به امر حضرت امام خميني رحمة الله عليه در زميني به مساحت 35000 متر مربع براي تحصيل علوم ديني و حوزوي بانوان علاقه مند تأسيس گرديد. ساختمان آن شامل ده بلوك است كه سه بلوك آن خوابگاه دانشجويان شاغل به تحصيل است و سه بلوك ديگر آن مخصوص اساتيد و همكاران مجمع علمي بوده و ديگر بلوكها محل درس و بحث و سالن كنفرانس، كتابخانه و حسينيه مي باشد.



در اين محلّ علمي بزرگ كه مجهز به امكانات تحقيقي و تحصيلي مناسب است هزاران بانوي مسلمان ايراني و غير ايراني از قاره هاي دور و نزديك جهان به تحصيل علوم اسلامي اشتغال دارند و بعد از طي مراحل تحصيلي به شهر و كشورهاي خود بازگشته به تبليغ و تدريس معارف اسلامي مي پردازند.(19)



مدرسه ولي عصر عليه السّلام



حضرت آية الله ميرزا هاشم آملي رحمة الله عليه در كنار تأليف و پرورش شاگردان فرزانه، به ايجاد و احداث مدرسه علميه اي با نام مبارك «ولي عصرعليه السّلام» پرداخت. اين مدرسه با مساحتي نزديك به هفتصد متر و داشتن بيش از چهل حجره و چند مَدْرَس و كتابخانه اي مجهز به منابع علوم اسلامي مي باشد كه علاوه بر محل سكونت طلاب علوم ديني، محل آموزش علوم اهل بيت عليهم السّلام نيز مي باشد.(20)



مدرسه مؤمنيه



اين مدرسه از مدارس علميه قديمي قم است كه در سال 1113 ه .ق ساخته شده است، ولي به مرور زمان از حيّز انتفاع ساقط شد تا اينكه با همّت حضرت آية الله مرعشي نجفي رحمة الله عليه تجديد بنا شد و در سال 1347 شمسي در روز نيمه شعبان افتتاح شد.



اين مدرسه داراي 72 حجره، يك مَدْرَس و كتابخانه در دو طبقه مي باشد كه در اختيار طلاب علوم ديني مي باشد.(21)



علاوه بر مدارس مذكور، دهها مدرسه ديگر نيز وجود دارند كه به وسيله مراجع معظم احداث و يا مرمت شده اند و در اينجا به خاطر اختصار به ذكر نام آنهابسنده مي شود.



مدارس علوي، حاج غضنفر، الونديه، حاج ملا صادق و موسي بن جعفر عليهما السّلام كه با عنايت حضرت آية الله العظمي گلپايگاني پابرجا شده اند، مدرسه مهديه كه توسط آية الله مرعشي در دو طبقه بنا گرديده است. و مدارس حضرت معصومه (براي بانوان)، سيد حسن شيرازي، جابر بن حيان، الامام المهدي عليه السّلام، الامام العسكري عليه السّلام، الامام الهادي عليه السّلام، الامام الباقرعليه السّلام، الامام الحسين عليه السّلام و الرسول الاعظم كه با همت آية الله سيد محمد شيرازي داير شده اند.(22) و مدارس امام مجتبي عليه السّلام و امام حسين عليه السّلام كه مجهز به كتابخانه پرباري است و مركز بخش تخصصي تفسير حوزه علميه قم مي باشد و امام سجادعليه السّلام كه در جوار مدرسه امام حسين عليه السّلام است و براي توسعه مركز بخش تخصصي تفسير حوزه علميه تأسيس شده اند. اين سه مدرسه با همت حضرت آية الله العظمي مكارم شيرازي احداث شده اند.(23)