در كتاب تاريخ و رجال قم بيش از چهارصد نفر از رجال و دانشمندان و علما و محدّثين و شعراي قم نامبرده شده است كه مهم ترين آنها را در سه فصل نام مي بريم. در اين شهر، فقها و محدّثين و مورّخين زياد بوده اند و بزرگ ترين آنها به ترتيب عبارت اند از:



1 - ابن شاذان [/ شادان ] محمّدبن علي قمي، فقيه و محدّث قرن سوم، مورد اعتماد وثقه است. خواهر زاده ابن قولويه بوده و كتابي در مناقب علي بن ابي طالب عليه السلام دارد.



2 - ابوالحسن علي بن حسين بن موسي بن بابويه قمي از مشايخ حديث اواخر قرن دوم و اوايل قرن سوم، معتمد و موثِّقِ اصحاب و مفتخر به توقعي از حضرت امام حسن عسكري عليه السلام شده است. رئيس المحدثين شيخ صدوق، فرزند اوست و داراي مصنفات عديده اي است، از آن جمله: 1) كتاب التبصرة من الحيره، 2) كتاب الامامة، 3) كتاب الايلاء، 4) كتاب المنطق، 5) كتاب الطب، 6) كتاب الاخوان، 7) كتاب التفسير، 8) كتاب المعراج.



وفاتش سنه 229[است ].مدفن او درضلع شرقي قبرستان قديم قم و در حاشيه شرقي خيابان ارم، معروف به مقبره ابن بابويه داراي گنبد و بارگاه كاشيكاري و زيبايي است.



3 - ابوالقاسم جعفربن محمّدبن جعفر بن موسي بن قولويه قمي (قرن چهارم). فقيه و محدّثي جليل و استاد شيخ مفيد بوده است، داراي مصفات عديده اي است، من جمله: 1) كتاب قضا و آداب الاحكام، 2) كتاب الشهادة، 3) كتاب تاريخ مشهور و حوادث، 4 - كتاب كامل الزيارة.



در سال 369 قمري وفات كرده است و قبرش در قسمت شرقي شيخان و كنار خيابان ارم است.



4 - ابوالحسن علي بن عبيداله (منتجب الدين) از روات و محدّثين مورد اعتماد است. كتاب الفهرست در تراجم رجال و فهرست كتب شيعه از اوست. اين كتاب در حاشيه يكي از مجلّدات بحارالأنوار چاپ كمپاني چاپ شده است. شيخ رافعي شافعي كه يكي از علماي عامه است، شاگرد مكتب منتجب الدين است.



5 - ابوجعفر محمّدبن علي بن حسين بن موسي بن بابويه قمي (قرن چهارم)، بزرگ محدّثين و مقتداي فقها و مجتهدين اوايل است. در علوم مذاهب و حديث و فقه كم تر مانندي داشته است. شيخ منتجب الدين، او را در كتاب الفهرست، عديم النظير و يكتا ياد كرده است، با ركن الدوله ديلمي، معاصر [بوده ] و مورد تكريم و تجليل او واقع شده است. به خواهش مردم ري به آن سامان مهاجرت و توطّن اختيار كرده، از بحر دانش و فضيلت خود، اهالي ري را مستفيد گردانيد. تصنيفات و تأليفات او بي شمار است. كتاب من لا يحضره الفقيه كه يكي از اصول اربعه كتب شيعه مي باشد، از اوست. در سال 381 هجري در ري درگذشته و مدفن او اكنون در شمال ري كنوني، زيارتگاه مردم است و به مقبره ابن بابويه مشهور مي باشد.



6 - ابوعبدالله حسين بن علي حسين بن بابويه قمي (اواخر قرن چهارم) از اعاظم علما و محدّثين اماميه و برادر شيخ صدوق است تأليفاتش: 1) كتاب التوحيد و نفي التشبيه، 2) كتاب الرّد علي الواقفيه.



مورد تكريم صاحب بن عبّاد [بوده ] و بعضي كتب خود را به او اتحاف كرده است.



7 - ابومحمد جعفر بن احمدبن علي قمي، از روات حديث و از علماي مهم قم بوده است. احاديث مسلسل را جمع آوري كرده و «مسلسلات» ناميده است. غير از مسلسلات، مصنّفات ديگري نيز دارد.



8 - احمد بن محمّد بن خالد بن عبدالرحمان بن محمّد بن علي البرقي (قرن سوم) از روات حديث و دانشمندان اماميه است كه از كوفه به قم مهاجرت كرده است.



شيوه روايت كردن او نزد قميين مظنون شمرده شده و بعضي او را تضعيف كرده اند. تأليفات او متعدد است، از جمله: 1) كتاب البلدان، 2) كتاب جداول الحكمة، 3) كتاب المحاسن، 4) كتاب طبقات الرجال، 5) كتاب الحقايق، 6 - كتاب العجايب.



در سنه 274 وفات يافته است.



9 - زكريا بن آدم بن عبدالله بن سعد اشعري قمي (قرن دوم) از بزرگان صحابه علي بن موسي الرضاعليه السلام است و از بزرگان فقها و محدّثين قم است و من شايسته توصيف او نيستم. در جلالت او همين قدر بس كه امام عليه السلام او را با عباراتي ستوده است كه خداوند - تبارك و تعالي - زكريا بن يحيي را ستوده است. توقيع مذكور، وقتي كه زكريا بن آدم تازه درگذشته بوده است، صادر شده. در موردي ديگر امام عليه السلام او را به جلالت قدر و بركت وجود، ياد كرده است. سال وفاتش به تحقيق معلوم نيست؛ ولي مي توان سال وفات او را بين سنوات 190 و 200 هجري دانست. قبر شريف او در شيخان قم در مقبره اي به نام مقبره زكرياست و زيارتگاه مردم سعادتمند است.



10 - زكريا بن ادريس قمي ابوجرير، محدّثي بارع و دانشمندي بزرگوار است. از امامان جعفرالصادق و موسي الكاظم و علي الرضا عليهم صلوات الله - روايت مي كند. زندگي او در قرن دوم بوده. علامه او را از وجوه اصحاب اماميه شمرده. شيخ منتجب الدين در الفهرست براي او كتابي ذكر مي كند. صفوان بن يحيي از او روايت مي كند. وفات او قبل از سال 190 هجري واقع شده و در قبرستان شيخان قم، مدفون است.



11 - سعد بن ابراهيم قمي از فقها و دانشمندان جليل قم بوده است.



محدّثي بارع و موثق است كتابي به نام تقدير الدرجات دارد.



12 - شاذان بن جبرئيل بن اسماعيل بن ابي طالب قمي محدّثي بارع و فقيهي بزرگ بوده است. كتابي در شناختن قبله دارد. تأليفات ديگر او 1) تحفة المتؤلف الناطم، 2) عمدة المكلّف الصائم و كتاب الفضائل است.



13 - صدرالدين رضوي قمي، فرزند سيّد محمّدباقر رضوي از علماي بزرگ و فقهاي جليل القدر قرن دوازدهم است. وفات او در سنه 1160 اتّفاق افتاده است.



14 - علي بن ابراهيم بن هاشم قمي، از دانشمندان بزرگوار است. تأليفاتش:



1) كتاب التفسير، 2) كتاب الناسخ و المنسوخ، 3) كتاب قرب الاسناد، 4) كتاب الشرايع، 5) كتاب الحيض، 6) كتاب التوحيد و الشرك، 7) كتاب فضائل أميرالمؤمنين، 8) كتاب المغازي، 9) كتاب الأنبياء، 10) رسالة في معني هشام و يونس 11) جواب هايي كه به سؤالات محمّد بن بلال داده است.



مدفنش در قم و در قبرستان شيخان است.



15 - مجدالدين محمدبن مانكديم حسيني قمي، دانشمندي بزرگ و نسابه اي مطّلع بوده است. كتابي به نام الأنساب تأليف كرده است.



16 - محمّد بن ابوالقاسم عبدالله بن عمران برقي، ملقّب به «ماجيلويه». تأليفاتش 1) كتاب المشارب، 2) كتاب الطب، 3) كتاب تفسير حماسه ابي تمام، محمدبن ابي المظفر قمي (زين الدين) مردي فاضل و اديب بوده و طب نيز مي دانسته است.



17 - محمّد بن حسن بن فروخ صفّار، از دانشمندان قرن سوم، در سال 290 هجري وفات كرده. مهم ترين تأليفاتش كتاب بصائر الدرجات است.



18 - محمّد بن علي بن محبوب اشعري، مهم ترين تأليفاتش 1)كتاب جامع در ابواب فقه، 2)كتاب الزبرجد، 3) كتاب الزمرّد، 4) كتاب ضياء و النور في الحكومات.



وي فقيهي دانشمند و پارسا و محبوب بوده است.



19 - محمّد طاهر بن محمدحسين قمي، از فقها و دانشمندان معاصر ملاّمحسن فيض بوده است. تأليفاتش بسيار است: 1) كتاب حجةالاسلام في أصول الفقه و الكلام، 2) كتاب فوائد الدينيه في الردّ علي الحكماء و الصوفيه، 3) كتاب شرح تهذيب الحديث، 4) كتاب حكمةالعارفين، 5) كتاب اربعين در فضايل اميرالمؤمنين، 6) كتاب بهجةالدارين.



مقبره وي در مقبره زكريا بن آدم است.