تاريخ تجزيه از اصفهان



خروج ابومسلم خراساني در سال 130 هجري در خراسان با تظاهر او به طرفداري از بني هاشم و ضديّت او با آل اميّه، به شيعه قم قوّت بخشيد و بازار اينان را رونق داد و قحطبه بن شبيب، امير لشگر وي پس از فتح توس و گرگان و ري مقاتل بن ارقم را با لشكري به قم اعزام داشت و فرزند خود حسن بن قحطبه را هم به فرماندهي لشكر ديگر تعيين كرده، او را به طرف همدان و نهاوند مأمور گردانيد و خود قحطبه هم از دنبال ابن ارقم به قم آمده، چند روزي را در اين شهر اقامت گزيد و با عبدالله و احوص ملاقات ها نموده، با راهنمايي ايشان بر بلاد جبل چيره گشت و لشكر را به جانب اصفهان كوچ داد و يزيد بن هبيره را شكست داده تا كوفه پيش رفت.(1) در سال 145 هجري عبدالله بن سعد بن مالك اشعري وفات يافت.



در سال 133 اسماعيل بن امام جعفر الصادق در عريض رحلت يافت و جسد او را بر شانه تا بقيع نقل داده، در آن جا به خاك سپردند و فرقه اسماعيليه، نامبرده را امام خود دانسته، پس از او هم فرزندش محمّد و بعد نسلاً بعد نسل، فرزندان او را امام مي دانند كه خلفاي فاطميه مصر هم از جمله ايشان اند و اكنون دو فرقه شده، پيشواي يك فرقه آقاخان محلّاتي(2) و امام فرقه ديگر، امير طاهر سيف الدين مي باشد كه هر دو هم در هندوستان مقيم هستند.



در سال 183 هم امام كاظم عليه السلام رحلت يافت و فرزندانش در بلاد پراكنده شدند و بسياري هم به قم آمدند. در سال 184 كه هارون الرشيد براي جمع آوري ماليات و وصول خراج هاي عقب افتاده مصمم گشت، در سال 184 عبدالله بن كوشيد قمي را به حكومت اصفهان اعزام گردانيد و در سال بعد، نامبرده را مأمور ساخت كه برادر خود عاصم را - كه عاصم بن كوشيد معروف است - به سمت نيابت حكومت به قم بفرستد و او عاصم را مأمور ساخت تا به هر كيفيتي كه باشد، خراج پنجاه ساله را كه عقب افتاده بود، از مردم قم باز ستانَد. اين ماليات از زمان خلافت سفاح (132) تا آن روز پرداخته نشده بود.



نامبرده به قم آمده، مردم را زياده تحت فشار و شكنجه در آورد و اهالي قم - كه اگر كليه هستي خود را هم مي فروختند و مي دادند، باز هم آن بدهي را تكافو نمي كرد - مجتمعاً به دارالخراج ريخته، عاصم را سر بُريدند و برادرش عبدالله، از اين رويه به خليفه شكايت برد و هارون هم به جرم عدم لياقت، او را از حكومت اصفهان خلع كرد. اما ابن كوشيد به بغداد رفته، هزارهزار درهم به پيشگاه خلافت پيشكش داشت تا ديگر باره او را به حكومت اصفهان برگزيدند، مشروط بر آن كه محوّطه قم را از منطقه حكومت وي مجزّا سازد و هارون با تجزيه قم موافقت ننمود. ابن كوشيد عرضه داشت كه آيا اميرالمؤمنين شايسته مي دانند كه مردم اصفهان در اثر نافرماني و عصيان مردم قم، هميشه معاقب و مؤاخذ بوده باشند و جريمه آنان را هم بپردازند، زيرا اهل قم، مردمي درويش حال اند و گاه محصول غلّات خود را شبانه به انبارها نقل داده، پنهان مي سازند و سپس از تأديه خراج، ابا و امتناع مي ورزند و چون عاملي هم به قم در آيد و ايشان را تحت فشار گذارد، به اطراف شهر پراكنده مي شوند و در نتيجه، حاكم اصفهان هم ناچار مي شود كه خراج آنها را در ميانه مردم اصفهان توزيع نموده، از ايشان وصول و ايصال نمايد.



در اين موقع، حمزةبن اليسع اشعري كه براي همين منظور خدمت خليفه رفته بود، از هارون الرشيد درخواست كرد كه قم را شهري مستقل بشناسد و در اين صورت، خراج ساليانه قم را شخصاً تضمين نموده، تعهّد مي كند كه وصول و ايصال بدارد.



پس در سال 189 به امر هارون الرشيد، حوزه قم از قلمرو حكمراني اصفهان مجزي و شهر مستقل شناخته شد. براي نخستين بار، خود حمزه هم به حكومت قم منصوب گشت و حسن بن تحتاج طايقاني قمي را كه مميّز اراضي بود، به معيّت وي براي مميّزي زمين هاي قم اعزام گردانيد.



و هارون الرشيد، ذراع مخصوصي داشت كه از ساير ذراع ها مقداري بلندتر [بود ]و به «ذراع رشيديه» مشهور بود. در اين موقع، ذراع مزبور را به حمزه داد و به دو گفت كه اين ذراع را بستان و سر آن را در زير بغل بنه و سرِ انگشتان خود را بر روي آن بكش تا به هر نقطه اي كه برسد، همان اندازه را در ذراع مسّاحي قم به كار بري.



و حمزه، ذراع مزبور را گرفت و چنان در زير بغل خود بفشرد كه در زير پوست فرو رفته، خون از آن بجهيد و سرِ انگشتان خود را نيز بر روي آن بكشيد و تا جايي كه رسيد، آن نقطه را علامت گذارد و ملاك مسّاحي قم قرار دادند.



يكي از حاضران به حمزه گفت: براي چه تا اين حد خود را به رنج و اَلَم دچار كردي؟ حمزه جواب داد: براي آن كه صرفه و صلاح قوم را بر استراحت خود ترجيح مي بخشيدم؛ زيرا در پي اين رنج آني، لذّت مدامي خواهد بود.



بالجمله، حمزه به حكومت قم آمده، اراضي اين حوزه را مساحي كرده، مسجد جامعي هم بنيان نموده، منبري نيز درون مسجد بنهاد؛ «زيرا وضع منبر در يك مسجد، علامت جامعيت آن بود، اين هم نشانه شهر بودن شمرده مي شد» و خود حمزه هم مشخّصات براي اقامه جمعه و جماعتو صلات عيدين اضحي و فطر به مسجد مي رفت.



برادر حمزه به نام سهل بن يسع، اندازه آن ذراع را كه بزرگ ترين ذرع ها بود و به صرفه مردم شمرده مي شد، بر ستون سنگي مسجدي كه بنا كرده بود، رسم نمود تا هماره باقي بماند و در آينده نيز با آن ذراع اراضي را مسّاحي كنند.