1 - جمعيت



آمارگيري سال 1336 معلوم داشت كه جمعيت قم 150 تا دويست هزار نفر مي باشد. افزايش جمعيت شهرستان قم در صد سال اخير، طبق اعلام اداره آمار از اين قرار است:



در سال 1267 قمري،(1) 25 هزار نفر بوده است؛ سال 1286 هجري قمري، 24 هزار نفر؛ سال 1304 هجري قمري، 25 هزار نفر، سال 1316 هجري شمسي، 55 هزار و در سال 1326 هجري شمسي، 81540 نفر و در سال 1336 هجري شمسي 150 تا دويست هزار نفر بوده است.



شهرستان قم، تابع استان مركزي است و حوزه آن، سابق وسيع تر بوده. در تاريخ فروردين 1325 بنابر تقسيم دولت، نواحي محلات با توابع دليجان با دهات جاسب، با محال اطراف و نراق از قم متنزّع شد.



تقسيمات داخلي فعلي شهرستان قم



سازمان فعلي شهرستان قم به قرار زير است:



1 - شهر قم



2 - بخش خلجستان



3 - بخش حومه، شامل قنوات و قم رود



4 - بخش قهستان



5 - بخش اراضي رودخانه كه مجموعاً يك شهر و 172 قريه است.



بخشداري: خلجستان و قهستان، داراي بخشداري، قنوات و قم رود در فرمانداري قم ساكن است و اراضي كنار رودخانه تابع بخشداري قهستان است.



اهميّت عمده اين شهر بعلت مرقد مطهّر حضرت معصومه - سلام الله عليها - است كه تقريباً در جنوب غربي شهر قرار دارد و اطراف آن، مقابر بعضي از سلاطين صفوي واقع است و غير از حضرت معصومه عليها السلام، شمار زيادي از امامزادگان و اشخاص بزرگ در قم و اطراف، مدفون هستند و عده آنها را تا 444 نفر گفته اند.(2)



قريب دو ثلث از بناهاي شهر، همان ساختمان هاي قديمي است كه سقف آنها هلالي و با خشت بنا شده و استحكام آنها به پا كه تا دويست سال مي تواند بدون آسيب، دوام بياورند.



اين بناها داراي سرداب هاي بسيار خوب براي تابستان است كه با نهايت سليقه بنا شده و فوق العاده خنك است.



قم در سر راه قديمي ري به اصفهان قرار دارد. راه آهن سر تا سري كشور نيز از كنار آن مي گذرد.(3) به علّت همين حُسن موقعيت، در آينده نزديك از شهرهاي آباد و بزرگ خواهد شد. در اين اواخر به واسطه وجود نفت در اراضي قم و استخراج آن، حدس مي زنند كه قم، شهري صنعتي نيز خواهد شد. وسيله حمل و نقل در هر ساعت براي هر نقطه از كشور، آماده است. رود اناربار از وسط شهر قم مي گذرد و تاكنون بر روي آن، چهار پل بنا شده و بوسيله همين رودخانه است كه شهر قم، مشروب مي شود.



2 - تقسيمات جغرافيايي شهرستان قم و تغييرات آن



تا آن جا كه ما اطّلاع داريم قم قبل از اسلام، ناحيه وسيعي بوده است و چنان كه در فصل هاي آينده مفصلاً شرح داده خواهد شد، خود شهر قم از هفت قلعه يا محلّه يا مدينه تشكيل مي شده است:



1 - ممجان 2 - قزوان 3 - مالون 4 - جمر 5 - سكن 6 - جلنبادان 7 - كميدان (از قول حمزه بن حسن اصفهاني در كتاب اصفهان). اين نام ها فعلاً نام محلّات قم است. وقتي كه اعراب اشعري به قم آمدند و ساكن شدند، كم كم اين نواحي به صورت واحدي در آمد و در تقسيمات كشوري و سازمان اداري عرب، قم و نواحي آن جزء ناحيه اصفهان محسوب مي شد. در زمان هارون الرشيد خليفه عباسي در سال 189 به اصرار حمزة بن اليسع اشعري، ناحيه قم از قلمرو حكمراني اصفهان مجزّي و شهر مستقلي شناخته شد و كم كم بر وسعت و اهميّت شهر، افزوده گشت.بعضي از مورّخين، اين شهرستان را كوچك و مخروبه و عدّه اي آباد و بزرگ نوشته اند.



در تقسيمات كشوري سال 1316 شمسي، قم يكي از 49 شهرستان ايران و جزء استان دوم بود و حوزه وسيعي داشت. در تاريخ فروردين 1325 خورشيدي، بنا بر تصميم دولت، نواحي محلّات با توابع دليجان و دهات جاسب با محال اطراف و با نراق از قم منتزع شد و در تقسيمات فعلي، جزء استان مركزي است.(4)



تقسيمات داخلي فعلي شهرستان قم و سازمان اداري آن به قرار زير است:



1 - شهر قم



2 - بخش خلجستان



3 - بخش حومه، شامل قنوات و قم رود



4 - بخش قهستان



5 - بخش اراضي رودخانه



3 - شهر قم و توابع و بخش هاي تابعه و شرح آنها



اوّلِ شهر قم در جنوب غربي درياچه واقع شده. طول شرقي اش از گرينويچ، 50 درجه و 53 دقيقه و عرض شمالي اش 34 درجه و 27 دقيقه است.



ارتفاعش از سطح دريا 930 متر و 270 متر از تهران پست تر است.



بناي اين شهر را به احتمال قوي مي توان به قبل از اسلام مربوط دانست. قم از شهرهاي نسبتاً بزرگ [است ] و طبق سند تاريخ، از قديم نيز بزرگ بوده است.



افزايش جمعيت شهر قم از صد سال اخير از قراري است كه در مبحث جمعيت، گفته شد. شهر قم به صورت مثلّثي است كه يك رأس آن، شركت ملّي نفت و رأس ديگرش حدود چهل اختران، و رأس سوم آن، پل كاشان و خيابان صفاييه است.



وسعت شهر، قريب پنج كيلومتر مربع و حوزه آن به دويست كيلومتر مربع بالغ مي شود. آب شهر فعلاً به وسيله سه رشته قنات تأمين مي شود و سهمي نيز از رودخانه مي برد. اگر ساختمان لوله كشي قم به اتمام برسد، قم از اين نظر نيز تأمين مي گردد.



نام قنات ها به اين ترتيب است:



1) قنات شور



2) قنات ميرزا ابوالقاسم



3) قنات حاجي يوسف و علاوه در هر نوبت پنج و شش آب - كه تفصيل آن در قسمت زراعت قم مي آيد - از آب رودخانه سهم مي برد كه معروف به «آب خير و عطا» است.



آب مشروب شهر، در آب انبارهاي بزرگ كه از جانب خيرين ساخته شده، ذخيره مي شود و اغلب سالي يك بار و آن هم موقع زمستان، آب به آنها بسته مي شود و سرتاسر تابستان، مردم از آب آن ها استفاده مي كنند. اغلب اين آب انبارها، جزو بناهاي تاريخي به حساب مي آيند.



يكي از بناهاي زيباي قديمي، بناي تيمچه است كه در بازار نو به سبك بسيار زيبايي ساخته شده است و عرض و طولش زياد است و بنايي به اين ابعاد، كم نظير است. سقفش با نقشه اي زيبا و دو پوشش و بسيار محكم، ساخته شده است.



قم در سر راه قديمي ري به اصفهان قرار دارد و راه آهن سرتاسري كشور نيز از كنار آن مي گذرد و به علّت همين حُسن موقعيت، در آينده نزديكي يكي از شهرهاي آباد و بزرگ كشور خواهد شد. وسيله حمل و نقل در هر ساعت براي هر نقطه كشور فراهم است.



قم، بناهاي جديد متعدد دارد. ايستگاه راه آهن، دبيرستان حكيم نظامي، بيمارستان هاي سهامي و فاطمي و نكويي، هتل ارم، هتل بهار و هتل بلوار، ساختمان هاي دولتي پست و تلگراف و تلفن و بانك ملّي ايران، فرمانداري و ساختمان دبيرستان حكمت و صدوق و دبستان هاي نوساز از بودجه درآمد شهرداري و مغازه هايي كه در ده سال اخير ساخته شده است، جزء آنهاست.



شهر قم داراي دو بازار نسبتاً بزرگ و هفت رشته خيابان است و خيابان هاي جديدي در آتيه به شهر اضافه خواهد شد. مثل خيابان محمّد رضاشاه كه از وسط شهر مي گذرد و خياباني كه در انتهاي خيابان صفاييه به موازات خيابان محمدرضا شاه كشيده خواهد شد.



مساجد: قم داراي مسجد بزرگ و كوچك بسيار است. اهم آنها يكي «مسجد جامع» و ديگري «مسجد امام حسن عليه السلام» و «مسجد اعظم» [است ] كه دوتاي اوّلي قديمي و تاريخي است و سومي از بناهاي جديد و بسيار جالب توجه است.



آبادي هايي كه تا شعاع هشت كيلومتري شهر قم واقع اند.



1) جمكران در 6250 متري جنوب شرقي و مسجد معروف به صاحب الزمان(عج) در آن واقع است. محصول عمده اش جو، گندم، هندوانه و پنبه است و دبستاني به نام مهديه در آن داير است.



2) شادقلي(شاقالو) در 3500متري مغرب، محصولش جو، گندم و صيفي است.



3) شاه جعفر در يك كيلومتري شمال غربي.



4) قلعه صدري در5500 متري شمال غربي،محصولش گندم، جو و صيفي است.



بخش هاي تابعه قم و شرح آنها



بخش هاي تابعه قم عبارت اند از:



الف) بخش خلجستان



در مغرب شهرستان قم بين 50 درجه و 2 دقيقه تا 50 درجه و 48 دقيقه طول شرقي گرينويچ و 34 درجه و 20 دقيقه تا 34 درجه و 49 دقيقه عرض شمالي واقع [است ] و از سمت شمال به شهرستان ساوه و بخش قم رود قم و از طرف مغرب به بخش تفرش و اراك و از سمت جنوب به بخش مشك آباد شهرستان اراك و بخش اراضي كنار رودخانه شهرستان قم و از جهت مشرق به شهر قم و بخش اراضي كنار رودخانه محدود مي شود. وسعتش قريب 2250 كيلومتر مربع و تقريباً تمام آن، كوهستاني است. هواي قسمت عليا و مرتفع آن، سردسير كامل و قسمت هاي سُفلي، معتدل است. آبش شيرين و نسبتاً فراوان است و راه قم به اراك از اين بخش مي گذرد. تاريخ برداشت گندم، هشتاد روز بعد از عيد است. در بخش خلجستان حد متوسط هشت تن كتيرا بدست مي آيد. كليه قراء خلجستان، در طول درّه هاي جهرود و قاهان و راهجرد و وزوا و سرداب واقع اند.



محصول عمده اين بخش گندم، جو، كتيرا و ميوه، سيب زميني، پياز و پنبه است.



اين بخش داراي چهار دهستان به شرح زير مي باشد:



1 - دهستان دستجرد كه در قسمت مركزي بخش و در طول درّه جهرود و شعبات فرعي آن واقع و از 24 قريه تشكيل و مجموع نفوسش چهارده هزار نفر و مركز بخش قريه دستجرد است.



2 - دهستان راهجرد كه در قسمت جنوبي بخش و طول درّه راهجرد، واقع [است ]و خط آهن و راه شوسه اراك در طول آن كشيده شده و از 29 قريه بزرگ و كوچك، تشكيل [شده ] و مجموع نفوسش قريب ده هزار نفر است و راهجرد، مركز بخش قريه راهجرد است.



3 - دهستان وزوا در قسمت شمال بخش واقع [است ] و از هفده قريه بزرگ و كوچك تشكيل شده است و مركز اين بخش، قاهان است.



4 - دهستان طغرود كه در قسمت شمال خاوري بخش واقع [است ] و از نُه قريه تشكيل شده است و مركزش قريه طغرود است. معمولاً در محل، خلجستان را به دو ناحيه تقسيم مي كنند:



اوّل ناحيه درّه قاهان كه شامل طغرود و وزواست و بنام «خلجستان آفتاب» موسوم است و ناحيه دوم، درّه جهرود كه شامل دستجرد و راهجرد است و به نام «خلجستان سايه» معروف است.



قراي خلجستان به ترتيب حروف تهجّي و تفصيل هر يك به شرح زير است:



1 - احمد آباد در مركز خلجستان و جزء ناحيه اوّل است، محصولش گندم، جو و پنبه است.



2 - اسفيد در شمال خلجستان و در ناحيه اوّل واقع است. محصول عمده اش انجير، گردو، گندم و جو مي باشد. سابقاً ترياك در اين محل زياد كاشته مي شد و محصول خوبي داشت.



3 - اشتريه در شمال خلجستان در ناحيه اوّل واقع است. مزرعه كوچكي است.



4 - آغلك در شمال خلجستان در ناحيه اوّل. هوايش چهار فصل است. انواع ميوه جات از قبيل انار، انجير، گردو، گلابي و فندق در آن به عمل مي آيد؛ ولي زراعتش چندان رونقي ندارد. آب اين قريه از رودخانه قاهان تأمين مي شود. محصول ديگر آن، پنبه و سيب زميني است.



5 - الكان در شمال غربي خلجستان در ناحيه اوّل واقع است. قريه كوچكي است، محصول عمده اش گندم، جو، گردو، سيب، توت و غيسي است.



6 - اميرآباد در جنوب خلجستان در ناحيه دوم واقع است. مزرعه كوچكي است، محصولش گندم و جو و مراتع آن موسوم به سرخاب، بسيار معروف است كه در تابستان، متجاوز از يكصد گلّه از اراك، ساوه، قم، رودبار، آشتيان و فس براي چرا به سرخاب مي روند.



7 - آمره در مغرب خلج و در ناحيه دوم واقع است، هوايش ييلاقي، محصولش گندم و جو است. اغلب قالي باف و رنگرزند. معروف است كه هواي اين قريه، صورت زيبا مي پرورانَد. دبستاني به نام رودكي در اين قريه است.



8 - انانجرد در جنوب خلجستان در ناحيه دوم واقع است. جمعيتش زياد نيست. محصولش جو، گندم و پنبه است. مراتعش زياد است. گاو و گوسفند و لبنيات معروفي دارد.



9 - انجيله در شمال غربي خلجستان در ناحيه اوّل و ييلاقي است. اين قريه در ميان درّه واقع [است ] و اطرافش را كوه فرا گرفته. محصولش گردو، بادام، غيسي، آلو سفيد، سيب، گندم و جو مي باشد.



10 - بنابر در شمال خلجستان، در ناحيه اوّل واقع است. بنابر، دهي كوچك است، محصولش گندم، جو، گردو، بادام و زردآلو است.



11 - باغيك در مشرق خلجستان در ناحيه دوم واقع است و در نزديكي آن ايستگاهي به نام باغيك ساخته شده. محصولش، جو، گندم و پنبه، آبش كم و داراي زالو است و براي زراعت از استخر استفاده مي كنند.



12 - بشارت آباد در جنوب خلجستان، در ناحيه دوم واقع است. محصولش انگور و غيسي و گندم و جو دورشه(جوترشه) و پنبه است. استعداد غرس درخت دارد و راه آهن از ميان آن مي گذرد.



13 - پالان دوز مزرعه بسيار كوچكي در ناحيه دوم در جنوب شرقي، گندم و جو دارد.



14 - تاج خاتون در مشرق خلجستان در ناحيه دوم واقع است. هوايش معتدل است. محصولش جو و گندم است. دبستان عسجدي در آن جا ساخته شده. استعداد غرس درخت ندارد.



15 - جريك آغاز در جنوب غربي و در ناحيه دوم و مزرعه بسيار كوچكي است.



16 - جمزقان در شمال خلجستان، در ناحيه اوّل واقع شده، امامزاده هادي در آن جاست. زيارتگاه اطرافيان و اهالي ساوه است و در بهار و تابستان، زوّار زيادي مي آيد و گوسفند زيادي قرباني مي كنند. محصولش توت و گردو و بادام و غيسي و زردآلو است. گندم و جو كم دارد و توت خشك را با گندم معاوضه مي كنند.



17 - جَنداب در مشرق خلجستان در ناحيه دوم واقع است. هوايش معتدل و محصولش گندم و جو و پنبه و سابقاً ترياك بوده است. اگر قناتي در آن احداث شود، استعداد آباد شدن دارد و اكنون مشغول اين كار هستند.



18 - جوزه در جنوب غربي خلج در ناحيه دوم واقع، محصولش گندم و جو است و مزرعه كوچكي است.



19 - چاهك در شمال غربي خلجستان در ناحيه اوّل و محصولش گندم و جو و آبش كم است.



20 - چوپانك در مغرب خلجستان در ناحيه اوّل واقع است. محصولش گندم، جو و گردو و جمعيتش كم است.



21 - حسن آباد در مركز و در ناحيه اوّل است. مزرعه كوچكي است.



22 - خرّاب درجنوب غربي درناحيه دوّم است.محصولش گندم و جو و پنبه است.



23 - خوراك آباد در جنوب غربي در ناحيه دوم و مزرعه كوچكي است.



24 - دستجرد در مغرب خلجستان و در ناحيه دوم و مركز بخش است.



محصولش بادام و انگور فراوان و غيسي و زردآلو و سيب و جو و گندم و پنبه است. دوسوم زن ها به شغل گيوه چيني اشتغال دارند.



دبستان اسدي در آن جا واقع است. ارتفاعش از سطح دريا 1853 و بهداري و دسته ژاندارمري و پست دارد.



25 - ديزيجان در جنوب خلجستان در ناحيه دوم، محصولش گندم، جو، جودورشه و غيسي و مخصوصاً پنبه است. آب كم دارد و داراي دبستاني به نام عطّار مي باشد.



26 - دولت آباد در شمال و در ناحيه اوّل واقع است.محصولش گندم و جو است.



27 - راهجرد در جنوب شرقي و در ناحيه دوّم واقع است. هوايش ييلاقي و ميوه كم دارد. راه آهن از دو كيلومتري آن مي گذرد. دبستاني به نام مسعود سعد دارد كه كنار جاده اراك است. مركز پست فرماندهي دسته ژاندارمري است كه پست و تلگراف نيز دارد.



28 - رستگان در مغرب و در ناحيه دوم، محصولش گندم و جو و بادام است.



29 - زربند در مركز و در ناحيه دوم واقع است. مزرعه بسيار كوچكي است.



30 - زواريان در جنوب و در ناحيه دوم در سه كيلومتري ايستگاه سواريان واقع است. هوايش معتدل، محصولش گندم و جو و پنبه است و يك دبستان به نام فرّخي دارد.



31 - زيزگان در مغرب و در ناحيه دوم قرار دارد. محصولش گندم و جو است.



32 - سعيد آباد در جنوب شرقي خلجستان در ناحيه دوم واقع است و مزرعه كوچكي است.



33 - سرخه ده در جنوب غربي و در ناحيه دوم واقع است، محصولش گندم و جو. معدني از نوع مرمر قرمز دارد كه بسيار زيباست و به تهران صادر مي شود.



34 - سرهرود در جنوب غربي و در ناحيه دوم و محصولش جو و گندم است و مراتع ييلاقي بسيار خوب دارد.



35 - سرفچگان در جنوب شرقي و در ناحيه دوم است و هوايش معتدل، محصولش گندم، جو و پنبه و كتيراست. ميوه كم دارد. اخيراً باغهايي در آن احداث شده است. دبستان وفايي در آن جاست، كنار راه شوسه. اين قريه مركز معامله پوست هاي زندي است كه مشتري فراوان دارد. آب آن از رودي است كه از نزديك سعيدآباد مي گذرد و از راهجرد سرچشمه مي گيرد و ديزيجان و سواريان و گرنگان و سرفچگان و عنايت بك را مشروب مي كند.



36 - سفت در شمال و در ناحيه اوّل است. محصولش انار و انجير و گندم و جو است.



37 - سفيداله در مركز خلجستان، و در ناحيه اوّل واقع و مزرعه كوچكي است.



38 - سناوند در مركز و در ناحيه دوم و داري چندين مزرعه است. محصولش انگور و غيسي و بادام و گندم و جو و پنبه است. خاكش استعداد غرس اشجار و باغ دارد.



39 - سنجگان در جنوب و در ناحيه دوم و هوايش معتدل است. محصولش گندم، جو، انگور و لوبياست و داراي دبستاني است به نام دبستان منوچهري.



40 - سولقان در شمال خلجستان، در ناحيه اول. مزرعه كوچكي است. محصولش گندم و جو و انار و انجير است.



41 - شوراب در مشرق و در ناحيه دوم است و ناحيه بسيار كوچكي است.



42 - صالح آباد در جنوب غربي خلجستان، در ناحيه دوم و هوايش معتدل است. مزارعش آباد و از آب قنات استفاده مي كند. محصولش گندم و جو و پنبه است و كنار راه اراك - آشتيان واقع است. ارتفاعش از سطح دريا 1855 متر و ارتفاع گردنه صالح آباد 1891 متر است.



43 - طَغَرود در شمال شرقي خلجستان در ناحيه اول واقع و هوايش معتدل است و انار فراوان دارد. خاكش براي درختكاري مساعد است، ولي آبش كافي نيست. در سال هاي پرآبي محصول فراوان دارد. اهم آنها گندم و جو و انار و انجير و پنبه و بادام است. كرباس بافي در اين جا معمول است و داراي يك دبستان به نام عنصري مي باشد. باغات انار و انجيرش متجاوز از شصت هكتار است. ارتفاعش از سطح دريا 1112 متر و مركز بخشداري است.



44 - طرخواران در شمال شرقي در ناحيه اوّل است و مزرعه كوچكي است.



45 - طرلاب در مشرق نزديك قم در ناحيه دوم و كنار راه اراك است. آبادي كوچكي است. مركز تعليف گوسفندان معروف زندي است. مراتع زمستانه اش قابل اهميّت است.



46 - طينوخ يا جهرود در مركز و[در] ناحيه دوم است. محصولش بادام و انگور و غيسي و زردآلو و پنبه و ترياك است. دبستاني به نام خواجه نصير دارد.



47 - عنايت بك در جنوب شرقي خلجستان، در ناحيه دوم، محصولش گندم و جو و پنبه است.



48 - عيسي آباد در مركز و در ناحيه دوم و ييلاقي است. انگور و گندم و جو و سيب و زردآلو دارد.



49 - فوجرد در مغرب و در ناحيه دوم و ييلاقي است. گوسفند و لبنيات دارد. محصولش غيسي و بادام و زردآلو و گندم و جو است و دبستاني به نام دانش دارد.



50 - قاضي عليا در مشرق و در ناحيه دوم است. هوايش معتدل، محصولش بادام و غيسي و گندم و جو است. متجاوز از 150 هكتار باغ بادام دارد. سابقاً ترياك در اين جا زياد كشت مي شد.



51 - قاضي سُفلي در مشرق و در ناحيه دوم است. هوايش معتدل و محصولش بادام و غيسي و جو و گندم است. سابقاً ترياك زيادي در اين جا كشت مي شد.



52 - قاهان در شمال غربي و در ناحيه اول است. هوايش معتدل، محصولش توت و انگور و بادام و قيصي و گندم و گردو است. دبستاني به نام كسايي دارد. توتستان هاي فراوان و معروف دارد و قاهان، مركز بخش و داراي صندوق پستي است.



53 - قراسو در جنوب شرقي و در ناحيه دوم و آبادي كوچكي است.



54 - كاسوا نام صحيح آن كاسب آباد است. در شمال غربي خلجستان و در ناحيه اول قرار دارد و جمعيتش قريب هزار نفر و هوايش سرد است. داراي چند مزرعه كوچكي است. محصولش انگور و گردو و زردآلو و سيب و توت و عسل و لوبيا و جو است. گوسفند و لبنيات خوب دارد. ميوه فراوان دارد. دبستان خاقاني در كاسوا ساخته شده است.



55 - كرديجان در جنوب و در ناحيه دوم قرار دارد و جمعيتش كم و محصولش گندم، جو و پنبه است.



56 - كندرود در مركز، در ناحيه اوّل قرار دارد. محصولش گندم و جو و پنبه است.



57 - كوشكك در جنوب و در ناحيه دوم قرار دارد و مزرعه كوچكي است.



58 - گرنگان در جنوب شرقي و در ناحيه دوم واقع استو ده بزرگي است و براي كشاورزي مستعد است. سكنه بعلّت شيوع مالاريا مريض و ناسالم اند.



59 - كياب در شمال غربي در ناحيه اول واقع و محصولاتش گندم و جو و گردو و ماش است.



60 - گيو در مركز و در ناحيه دوم و هوايش معتدل است. محصولاتش گندم و جو و توت و سيب و زردآلو و گردو مي باشد. گيوه هاي خوب در اينجا مي چينند. شايد نام گيوه از اين آبادي گرفته شده باشد. دبستاني به نام گيو دارد.



61 - كلاغ نشين در شمال شرقي و در ناحيه اوّل واقع و محصولاتش گندم و جو و ميوه و پنبه است.



62 - گلستان در شمال شرقي در ناحيه اوّل واقع، محصولاتش گندم و جو و ميوه و پنبه است.



63 - محمدبيك در مشرق خلجستان و در ناحيه دوم واقع است. هوايش معتدل است. خاكش استعداد درخت دارد؛ ولي آبش كم است.



64 - مزرعه نو در جنوب غربي و در ناحيه دوم و محصولاتش گندم و جو و پنبه است و كمي درخت دارد.



65 - منصورآباد در جنوب غربي و در ناحيه دوم است. محصولاتش جو و گندم و انار و انگور است و يك دبستان به نام پانزده بهمن دارد.



66 - مرجان در جنوب غربي و در ناحيه دوم، محصولاتش جو و گندم و انار و انگور است.



67 - موشكيه در شمال خلجستان و در ناحيه اوّل است. محصولاتش گندم و جو و ماش و پنبه است.



68 - مهر زمين در سمت شمال غربي در ناحيه اول قرار دارد. محصولش جو و گندم است. شغل اغلب اهالي نخ ريسي است و ميوه ندارد. گليم بافي رايج است. ارتفاعش 1860 متر است.



69 - نايه در شمال غربي و در ناحيه اول و هوايش معتدل است. مراتع بسيار دارد و گندم و جو نيز فراوان دارد. زردآلو و توت و گردو فراوان دارد. دبستان سعدي در آن جاست.



70 - نورآباد در شمال و در ناحيه اوّل قرار دارد و مزرعه كوچكي است.



71 - نويس در شمال غربي و در ناحيه اوّل قرار دارد. هوايش ييلاقي است و محصولش عسل و انگور و سيب و بادام و سيب زميني و جو و چغندر و لوبياست. آبش از چشمه و قنات آباد ندارد و از مازاد رودخانه كاسوا نيز استفاده مي كند. در اين جا هم گيوه هاي خوب مي بافند. دبستاني به نام غزّالي دارد.



72 - نيجه در مشرق و در ناحيه دوم واقع شده است و مزرعه كوچكي است.



73 - ورزنه در مركز و در ناحيه دوم واقع است. هوايش خوب است. محصولاتش گندم و جو و انگور و غيسي و پنبه است.



74 - ورسان در جنوب غربي و در ناحيه دوم و هوايش ييلاقي است. گندم و جو و ميوه دارد.



75 - وسقونجرد در شمال و در ناحيه اول و معتدل است. محصولش گندم و جو و گردو و كمي سيب و زردآلو است و مراتع خوبي دارد كه در زمستان مورد استفاده قرار مي گيرد.



76 - وشاره در جنوب غربي و در ناحيه دوم و موقوفه است براي نجف اشرف. محصولش انگور و گندم فراوان است و استعداد آب نيز دارد و يك دبستان به نام علوي دارد. سيب زميني فراوان دارد.



77 - ونان در شمال غربي خلج و در ناحيه اول و ييلاق است. محصولش گندم و جو و انگور و گردو و بادام و فندق و گيلاس و عسل است. ارتفاعش 2135 است و سابقاً بهترين ترياك ها را داشت.



78 - هزارآباد در جنوب غربي در ناحيه دوم و محصولش گندم و جو است.



79 - يكّه باغ در جنوب شرقي خلجستان و در ناحيه دوم قرار دارد. محصولش گندم و جو و پنبه است و ميوه قابل ذكري ندارد ومراتع كوهستاني آن معروف است.



ب) بخش حومه

اوّل: قنوات



قنوات در شرق شهر قم بين 50 درجه و 54 دقيقه تا 51 درجه و 27 دقيقه طول شرقي گرينويچ و 34 درجه [و] 23 دقيقه تا 34 درجه و 49 دقيقه عرض شمالي واقع و مساحتش تقريباً 1040 كيلومتر مربع است. از جانب شمال به قم رود و از مشرق به كوير نمك و از جنوب به كاشان و از مغرب به بخش قهستان و شهر قم محدود مي شود. هوايش گرم و برداشت جو سي الي چهل روز زودتر از قسمت هاي سردسير است. كليّه قراي آن از قنات مشروب مي شود و آب برخي از قنات هاي آن مانند: محمّدآباد و جنت آباد و حصار شنه، شيرين و بقيه لب شور است. محصولش گندم و جو و خربزه و هندوانه و هويچ و چغندر و شلغم است. قنوات، بخش سراجه نيز ناميده مي شود و داراي 29 رشته قنات آباد مي باشد و استعداد زيادشدن آب در صورت اقدام به تنقيه قنوات دارد. قنوات يا بخش سراجه 25 قريه و هشت مزرعه دارد و تفصيل قرا به ترتيب حروف تهجّي به قرار زير است:



1 - جنت آباد در جنوب قنوات و هوايش گرم است. گندم و جو و خربزه و پنبه و آب شيرين دارد.



2 - حاجي آبادلكها در مغرب بخش و انجير و انار و جو و گندم و خربزه دارد. در اين قريه فرش هاي خوب بافته مي شود و يك دبستان به نام رازي دارد.



3 - حسن آباد در مغرب و محصولش خربزه و جو و گندم و پنبه و انار است.



4 - حاجي آباد آقا در مغرب و جو و گندم و خربزه و پنبه و كمي انار دارد و داراي يك آب انبار بسيار بزرگي است براي ذخيره آب شيرين كه در تمام قنوات، منحصر به فرد است. دبستان دارد.



5 - حسين آباد ميش مست در جنوب شرقي و مركز تعليف زمستاني گلّه هاي قم و تهران است.



6 - حصار شنه در مركز و داراي باغات تازه احداث است و زراعت خوب دارد. آبش شيرين، ولي قنات ها مخروبه است. قاليبافي رواج دارد. جو و گندم و خربزه و پنبه و چغندر و شلغم و هويج دارد. دبستاني به نام شرف دارد.



7 - خلج آباد در شمال شرقي و مزرعه اي مخروبه است. محصولش جو و گندم و خربزه است.



8 - دولت آباد در شمال شرقي مزرعه اي آباد است. محصولش جو و گندم و خربزه است.



9 - زالون آباد در جنوب شرقي قنوات واقع و مزرعه اي كوچك است. محصولش گندم و جو است.



10 - ساق آباد در جنوب غربي و مرز قهستان واقع است و مزرعه اي كوچك با آب شيرين دارد.



11 - سراجه در مركز قنوات، ارتفاعش 874 متر و دهي آباد است. محصولش انار و انجير و پنبه و خربزه و جو و گندم است. از محال سراجه، زعفرانيه و رستم آباد و خمارخان عليا و سفلي و علي آباد، موقوفه است. قالي و كرباس مي بافند. اخيراً معادن نفت و گاز در سراجه كشف شده است كه آينده اي درخشان دارد و در مبحث نفت، گفته خواهد شد.



12 - سنگ تراش در مغرب بخش، نزديك واليجرد و داراي چهار سنگ آب است. محصولش گندم و جو و هويج و شلغم است.



13 - شاه آباد در شمال غربي و دو رشته قنات دارد و دو باغ آباد دارد. محصولش انار و انجير و گندم و جو و پنبه است.



14 - شمس آباد در جنوب غربي و آباد است از قنات و هشتْ يكِ رودخانه استفاده مي كند. گندم و جو و خربزه و ميوه دارد.



15 - شمس آباد ناصري در جنوب غربي قنوات و جزء شمس باد بالاست. گندم و جو و خربزه و ميوه دارد.



16 - فرج آباد در مغرب و مزرعه اي مخروبه است؛ ولي استعداد دارد. قسمتي از آن وقف است.



17 - فتح آباد در مركز بخش واقع و دو سنگ آب دارد. محصولش گندم و جو و قناتش مخروبه است.



18 - كريم آباد در مغرب واقع، محصولش گندم و جو و خربزه است. استعداد آب بيش از سه سنگ ندارد.



19 - لنجرود در جنوب غربي و آبش شيرين است. سدّي دارد كه از آب رود كبار استفاده مي كند. هوايش معتدل، محصولات خوب و ميوه خوب دارد. در سال ممكن است محصولاتش كفاف دو ماه شهر قم را بدهد.



20 - مبارك آباد در مغرب و عروس قنوات است. محصولاتش گندم و جو و بسياري از ميوه هاست.



21 - محمّدآباد در جنوب و قناتش به كوه خورده است. اگر آب كبار به اينجا برسد، قريه بسيار زيبايي است و زيباتر مي شود.



22 - مردآباد در شمال غربي و آبادي كوچكي است. محصولش گندم و جو و خربزه است.



23 - مؤمن آباد در مركز قنوات و سه رشته قنات دارد. بجز محصولات فراوان، قاليبافي در آن جا رايج است.



24 - نواران در مركز قنوات و زمينش گچي است. محصولاتش گندم و جو و ميوه و شغل مردم، شترداري است.



25 - واليجرد در مغرب قنوات و موقوفه است و يك قنات دارد. محصولش گندم و جو و ميوه است.



دوم: قم رود



اين دهستان در شمال شرقي قم بين 50 درجه و 31 دقيقه تا 51 درجه و 27 دقيقه طول شرقي گرينويچ و 24 درجه و 38 دقيقه تا 35 درجه از عرض شمالي واقع است. از شمال به دهستان فشافويه بخش ري و درياچه حوض سلطان و از مشرق به كوير نمك و از جنوب به قنوات و شهر قم و بخش خلج و از مغرب به بخش خلجستان و جعفرآباد ساوه محدود مي شود. وسعتش 1960 كيلومتر مربع و در طول و طرفين رود قم و رود ساوه واقع است. هوايش گرم و از قم پانزده روز جلوتر است. محصولش در صورتي كه باد گرم نيايد، غلاّت و پنبه و صيفي است. غلاّت مسيله، بسيار خوب و هر دانه صد تخم مي دهد ولي وضع آبش خوب نيست. با احداث چاه براي آب آشاميدني در كف رودخانه، آب تهيه مي شود. برخي از قرا مانند قم رود و سلطان باجي و شريف آباد و شيرين آباد و سيف آباد و البرز، داراي قنات لب شوري هستند. قراي مهمّش 27[تاست ] و در بهار از رودخانه استفاده مي كند.



1 - البرز در دوازده كيلومتري شمال شرقي قم، ميوه اش انار و انجير و غلاّت دارد. به واسطه وجود منابع نفت، آتيه درخشاني دارد و در مبحث نفت از آن ذكر خواهد شد. دو رشته قنات نيز دارد.



2 - امين آباد در شمال قم رود و آبادي كوچكي است. محصولش جو و گندم و صيفي است.



3 - چم عسگرآباد در مركز قم رود، از رودخانه ساوه سهم مي برد. محصولش گندم و جو[است ] و ميوه ندارد و درخت ندارد.



4 - حاجي آباد مسيله در گوشه شمال شرقي قم رود. محصولش غلاّت و پنبه [است ]و به واسطه تغيير مجراي رودخانه خسارت ديده است.



5 - حاجي آباد گاييني ها در شمال غربي و آبادي كوچكي است و محصولش كمي غلاّت است.



6 - حسين آباد گاييني ها در مغرب قم رود، هوايش گرم است و از رود ساوه سهم مي برد. محصولش كمي غلاّت است.



7 - دوچاه در جنوب غربي قم رود،مزرعه كوچكي است وكمي گندم و جو دارد.



8 - ديزار در جنوب غربي قم رود است. ناحيه كوچكي است.



9 - رحمت آباد در مغرب از رودخانه ساوه مشروب مي شود. كمي گندم و جو دارد.



10 - رضا آباد در مغرب قم رود. محصولش كمي گندم و جو است.



11 - سيف آباد در جنوب، محصولش كمي گندم و جو و خربزه است.



12 - شريف آباد در جنوب قم رود، محصولش گندم و جو و پنبه [است ]. زمينش براي گَرمَك و هندوانه استعداد دارد.



13 - شاهجرد در شمال غربي، محصولش گندم و جو است.



14 - شمس آباد گاييني ها درمغرب قم رود واقع ومحصولش كمي گندم و جواست.



15 - صفرآباد در شمال قم رود و محصولش گندم و جو است.



16 - فرج آباد در جنوب شرقي و گندم و جو دارد. صيفي كاري دارد و مركز ايل كلكو است.



17 - قلعه سلطان باجي در جنوب قم رود و محصولش گندم و جو است.



18 - قم رود در جنوب شرقي [و] ارتفاعاتش 870[متر و]، هوايش گرم است. قنات شيرين دارد. از مازاد رودخانه استفاده مي كند. هفت قنات دارد كه يكي آب شيرين دارد. آب خودش موسوم به الائير است. از توابعش رحمت آباد، رضاآباد، سيف آباد، ملك آباد و مظفّرآباد است. دبستاني به نام انوشيروان دارد و علي اللهي هستند.



19 - قنبرعلي در جنوب شرقي قم رود و محصولش گندم و جو است.



20 - كاج در شمال شرقي از رودخانه آب مي گيرد و گندم و جو دارد.



21 - كاروان سرا سنگ در جنوب غربي است كه اكنون آباد نيست.



22 - گنجه در مركز قم رود است و فعلاً چندان آباد نيست.



23 - محمّدآباد در شمال شرقي، محصولش گندم و جو است.



24 - مظفّرآباد مسيله ارتفاعش 810 متر و گندم و جو دارد و در ابتدا جنگلات (جنگلها) قرار دارد و مقر خوانين كلكو است. ضمناً شترهاي معروف به «شاهي» نيز در اين محل نگهداري مي شوند. تخمي 24 تخم در مسيله آزمايش شده است.



25 - ملك قلعه در جنوب قم رود. محصولش گندم و جو است.



26 - ملك آباد در جنوب قم رود، محصولش گندم و جو و صيفي است.



27 - ميرآباد در جنوب شرقي قم رود، محصولش گندم و جو است.



سوم: بخش قهستان



بخش قهستان كه به نام بخش كهك نيز معروف است، در جنوب شهر قم است. بين 50 درجه و 40 دقيقه تا 51 درجه و 7 دقيقه طول شرقي و 34 درجه و 10 دقيقه تا 36 درجه و 34 دقيقه عرض شمالي واقع و مساحتش هزار كيلومتر مربع است. از شمال به شهر قم و از مشرق به قنوات و كاشان و از جنوب به شهرستان محلّات و از مغرب به اراضي كنار رودخانه محدود است. سابقاً مهم تر بود و دهستان جاسب اين بخش به محلّات و دهستان اردهال به شهرستان كاشان ضميمه شد.



دهات اين بخش در درّه هاي شمالي كوهستان جنوبي واقع [است ] و تمام اين بخش به استثناي چند قريه، ييلاقي است. آب آن شيرين و از قنوات كوهستاني و رودهاي بيدهند، وشنوه و راونج كه فاقد آب دايم هستند، تأمين مي شود. در اين بخش، انواع ميوه هاي ييلاقي يافت مي شود. محصول عمده اش ميوه و سيب زميني و پياز و كمي جو و گندم است. شماره دهات عمده اش نوزده و به شرح زير است.



1 - ابرجس در مغرب قهستان در دامنه كوه «هلير» واقع [است ] و با قراي بيدهند و كرمجگان در يك درّه قرار دارند. هوايش ييلاقي است. گندم و جو و سيب و غيسي و سيب زميني و پياز و بادام و معدن گچ معروفي دارد.



2 - بيدهند در جنوب غربي و ييلاقي است. ميوه، كتيرا و غلات دارد. دبستاني به نام سينا دارد.



3 - تيره در جنوب و معتدل است. گندم و جو و ميوه دارد.



4 - جنداب در شمال غربي و گندم و جو و پنبه دارد. ميوه ندارد و جمعيتش پراكنده شده اند.



5 - خاوه در جنوب واقع شده، محصولش غلاّت و ميوه و هوايش معتدل است.



6 - خورآباد در شمال و معتدل است و از آب [سدّ] كبار استفاده مي كند. غلات و حبوبات دارد. كمي ميوه هم دارد.



7 - دستجرد در جنوب و كوهستاني است و معتدل و در سال هاي باراني محصول خوبي دارد.



8 - سيرو در مركز قرار گرفته و با استخر زراعت مي شود. چشمه كوچكي دارد. غلّات و ميوه كم دارد.



9 - شاهزاده اسماعيل در مشرق و ييلاقي است. درخت و آب فراوان وَ در دامن رود بيرقان دو فرسنگ باغ دارد.



10 - صَرم در شمال و معتدل است. دو رشته قنات دارد. ميوه و پنبه دارد؛ ولي آب كافي ندارد.



11 - علي آباد در جنوب غربي قهستان و ييلاقي است. در درّه اي ميان چشمه و كوه واقع است و چند مزرعه كوچك و پنبه دارد.



12 - فردو در جنوب و ييلاقي است. آب شيرين و ميوه فراوان و غلّات دارد. دبستاني به نام هاتف دارد.



13 - قبادبزن در مركز و گرم است و آب كم دارد. غلّات، ميوه و پنبه دارد.



14 - كرمِجِگان در جنوب غربي و ييلاقي است. آب كافي، ميوه و كتيرا فراوان است. در جنوبش شاهزاده نورعلي است.



15 - كهك در مغرب و 24 كيلومتري قم است و مركز بخشداري است. ارتفاعش [از سطح دريا] 1428 متر است. همه روزه وسيله حمل و نقل، موجود است. كرباس بافي، حوله دستي و آهنگري رواج دارد. آبش كم است.



16 - مِيَم در مركز قهستان و دو قنات آباد دارد. ميوه و غلاّت دارد و چهار مزرعه كوچك دارد.



17 - وِرجان در مغرب و معتدل است. چند مزرعه بزرگ دارد. آبش كم است و كمي ميوه و پنبه دارد.



18 - وِشنَوه در جنوب شرقي و ييلاقي است. ميوه فراوان دارد و ييلاقِ اكثر قمي هاست.



19 - ويريج در جنوب قهستان و ييلاقي است. ميوه و پنبه دارد. سابقاً ترياك كشت مي شد.



چهارم: بخش اراضي كنار رودخانه



اراضي كنار رودخانه در جنوب غربي قم بين 50 درجه و 25 دقيقه تا 50 درجه و 50 دقيقه طول شرقي و 34 درجه و 12 دقيقه تا 34 درجه و 36 دقيقه عرض شمالي در طول رود قم و راه شوسه قم - اصفهان قرار دارد. 550 كيلومتر مربع مساحت دارد و بخش كوچك ترين قم است. زمين مستعد براي زراعتْ زياد، ولي آب كافي ندارد. آبادي اش هجده و به ترتيب حروف تهجّي به قرار زيرند:



1 - بيدك در جنوب واقع و كوهستاني است. قنات و ميوه و گلّه فراوان دارد.



2 - پهلوان آباد در جنوب واقع اهالي گلّه دار هستند. جمعيتش خيلي كم است.



3 - چشمه علي در جنوب واقع [است ] و ميوه و پنبه و غلّات دارد.



4 - چاله گنبد در مغرب واقع شده، ميوه ندارد. كمي گندم و جو دارد.



5 - حاجي آباد در جنوب و گندم و جو دارد. معدن گچ فراوان و ممتاز دارد.



6 - حصار سرخ در جنوب غربي واقع [است ] و گندم و جو و پنبه دارد. آبش از قنات است.



7 - حسين آباد در جنوب واقع [است ]، قنات مخروبه دارد. گندم و جو و پنبه دارد. ميوه ندارد.



8 - خلج آباد در شمال، غلّات [و] ميوه كمي دارد.



9 - خديجه خاتون در شمال، گندم و جو و ميوه دارد.



10 - خليل آباد مزرعه اي است در جنوب غربي نيزار، با قنات مشروب مي شود. گندم و پنبه و ميوه دارد.



11 - شيرين باغ در مركز، مزرعه كوچكي است و آبش از چشمه است. سكنه در چشمه علي ساكن اند.



12 - طايقان در شمال اراضي و در جنوب قم، غلّات و ميوه دارد.



13 - عشرت آباد درجنوب واقع شده ومزرعه اي است واز قنات مشروب مي شود.



14 - قلعه چم در مركز، ميوه و غلّات كم دارد.



15 - مجدآباد در جنوب غربي اراضي كنار رودخانه واقع [است و] پنبه و چغندر دارد.



16 - محمودآباد و تقي آباد درمشرق پهلوان آباد و اهالي معدود[اند] و گلّه دارند.



17 - نيزار در جنوب اراضي، نزديك راه اصفهان، ارتفاعش 1311[متر از سطح درياست ]. ميوه و غلّات دارد.



18 - ونارج در شمال شرقي اراضي و در 24 كيلومتري شهر قم، آبش كم محصولش انار و انجير و كتيراست. گندم و جو و پنبه در آن جا به عمل مي آيد. كرباس بافي رايج دارد. در مغرب آن نيزاري است كه به مصرف دهات مي رسد.



4 - فواصل و راه هاي قديمي و آبادي هاي سرِ راه



اين بحث در آخر جزوه، به صورت جدول و با فهرست، مفصلاً شرح داده خواهد شد.



5 - راه هاي جديد به اطراف



رجوع شود به آخر جزوه در مبحث راه ها و فواصل و توقّفگاه هاي سر راه.



6 - وضع كشاورزي



اطراف شهر را مزارع و باغ هاي انار و انجير و گوجه احاطه كرده است كه در موقع بهار، داراي مناظر زيبا و هوايي صاف و لطيف است. در مزارع شهر قم 250 هزار جفت گاو، كشت مي كنند(5) و 550 تن جو و 274 تن گندم كاشته مي شود. وسعت اراضي زراعتي به 5492 هكتار مي رسد كه در حدود چهار هزار و پانصد تا پنج هزار تن حاصل از گندم و جو از آن برداشت مي شود.



شهر قم داراي 450 هكتار اراضي پنبه كاري است كه قريب چهارصد تن پنبه مي دهد و نيز 1100 هكتار صيفي كاري و 420 هكتار نباتات روغني از قبيل كَرچَك و كنجد دارد.



وسعت باغات انار و انجيرش به 650 هكتار بالغ مي شود كه پنج هزار و پانصد تن انار و انجير مي دهد و از اين ميزان، قريب چهارهزار تن صادر و بقيه در داخل مصرف مي شود.



زراعت هاي فعلي شهر قم با زراعت هايي كه سابق مي شده، بسيار متفاوت است. به شهادت تاريخ در اين شهر، زراعت هاي مفيد و پر قيمت وجود داشته كه اكنون حتي نشاني هم از آنها نيست. از جمله زراعت زعفران،(6) روزي مايه سرافرازي كشاورزان اين شهر بوده است و از تاريخ مي توان فهميد كه حتي زعفران از محصولات درجه اول شهر قم بوده.(7) بادام در اين شهر، [به ] وفور[وجود ]داشته، پسته و زيره نيز به خوبي به عمل مي آورده.(8) و نيز انجير سرخ در قم به غايت نيكو بوده است.(9) اكنون از بقاياي اين درخت در منازل قم وجود دارد؛ ولي در باغ ها خيلي به ندرت ديده مي شود. درخت كاج در قم بسيار بوده و زينت افزاي خيابان ها و بستان ها بوده است، چنان كه در نقشه اي كه سارون فرانسوي از قم برداشته مشاهده مي شود كه در طول خيابان، درخت هاي بسيار وجود داشته است،(10) لكن تدريجاً از ميان رفته و اكنون، يكي از آن درخت ها براي نمونه باقي مانده و در قسمت دروازه قلعه (دوازده قلعه) است و يكي از مناظر زيباي اين شهر است. شهر قم به صورت مثلثي است كه يك رأسش شركت نفت و رأس ديگرش در حدود چهل اختران و رأس سوم، پل كاشان(11) است. وسعت شهر قم قريب چهار كيلومتر و حوزه اش به دويست كيلومتر مربع بالغ مي شود.



دامپروري و محصول آن در سال طبق گزارش اداره كشاورزي شهرستان قم



مقدار





تعداد





نوع دامها





رديف



عدد





23000





گوسفند





1



عدد





45000





بز





2



عدد





2500





گاو و گوساله





3



عدد





1400





الاغ





4



عدد





30





قاطر





5



عدد





500





شتر





6



عدد





120





اسب





7



عدد





2000





مرغ و خروس





8



تن





1





روغن





9



كيلو





500





پنير





10



جلد





80000





پوست





11



رشته





80000





روده





12



تن





10





پشم





13



كيلو





50





موي بز





14



عدد





5000





تخم مرغ





15