فصل اوّل



اوضاع طبيعي قم

1 - موقعيّت و حدود



شهرستان قم، جزء استان مركزي است و بين 50 درجه و 2 دقيقه تا 51 درجه و 27 دقيقه طول شرقي نصف النهار گرينويچ(1) و 34 درجه و 10 دقيقه تا 35 درجه عرض شمالي قرار دارد(2).



شهرستان قم، مابين دهستان فشافويه، قريه بخش ري و كوير نمك و كاشان و دليجان، محلات و مشك آبادي اراك، تفرش و جعفرآباد ساوه قرار دارد. وسعت شهرستان قم، تقريباً هفت هزار كيلومتر مربع و قريب 1235 تمام كشور است و اين تقريب، از اين لحاظ است كه از سمت كوير و درياچه قم، تقريباً حد معيّني نمي توان برايش قائل شد.



سرزمين قم، جزء اراضي وسيع مركزي ايران است كه در عهد اوّل و دوم زمين شناسي در زير درياي عظيم تتيس قرار داشت و در عهد سوم، به واسطه حركات شديد تحت الارضي و چين خوردگي هاي آلپ و هيماليا كه درياي تتيس به چند قطعه تقسيم گشت، به صورت فعلي، درآمد و سازمان كوه خضر در جنوب شهر و فسيل هاي اطراف، مؤيّد اين نظريه است.



2 - كوه ها و مرتفعات



در مغرب و جنوب شهرستان قم، كوه هاي نسبتاً مرتفعي قرار دارد كه با شيب ملايم به سمت مشرق و شمال ادامه يافته، به كوير نمك و درياچه حوض سلطان ختم مي شود و مهمترين اين كوه ها عبارت اند از:



1) كوه تحت سرحوض: به ارتفاع 3193 متر، تقريباً در 47 كيلومتري جنوب شهر قم در بخش قهستان واقع است.



2) كوه خركِشته: به ارتفاع 2769 متر در 52 كيلومتري جنوب غربي شهر قم واقع در بخش خلجستان قرار دارد.



3) كوه آقانظر: به ارتفاع 2676 متر در 56 كيلومتري جنوب غربي شهر قم در بخش خلجستان قرار دارد.



4) كوه گلستان: به ارتفاع 1875 متر در 35 كيلومتري مغرب شهرستان قم دربخش خلجستان.



5 - كوه يزدان: به ارتفاع 1533 متر در يازده كيلومتري مغرب شهرستان قم واقع در بخش خلجستان.(3)



كوههاي ديگري نيز موجود است كه داراي ارتفاع كم تري هستند، بدين قرار:



1) در حوزه مركزي: كوه شاه جمال در چهار كيلومتري شهر، كوه خضر در پنج كيلومتري، كوه دو برادران در پنج كيلومتري، كوه نره داغي در شش كيلومتري. اين كوه ها از لحاظ طبيعي و معرفت الارضي داراي اهميّت فراواني هستند(4) و هر ساله دانشجويان دانشكده علوم براي ملاحظه فسيل ها و بقاياي حيوانات قديمي كه در آنها متحجّر شده است، به قم مي آيند.



2) در بخش خلجستان: كوه فتوس و كوه نايه در 72 كيلومتري كوه شكاربند در 67 كيلومتري كوه آهو و كوه تفرش در 77 كيلومتري كوه كندرود و كوه سنجگان در 60 كيلومتري كوه سرخ ده در 68 كيلومتري و كوه زواريان در 56 كيلومتري.



3) در قهستان: كوه تيره در 36 كيلومتري كرمجگان (كرامت جُستگان) در 40 كيلومتري كوه وشنوه (بهشت نوه)در 45كيلومتري كوه فردو(فردوس)در 48 كيلومتري.



4) در اراضي رودخانه: كوه راوه در 50 كيلومتري، كوه حاجي آباد در 46 كيلومتري.



5) در قم رود: سفيد كوه منظريه و سياه كوه در 30 كيلومتري كوه گل تپه در 32 كيلومتري، كوه محمدآباد در 40 كيلومتري، كوه نمك در 20 كيلومتري، كوه شاهجرد در 32 كيلومتري.



6) در قنوات: كوه نمك در 28 كيلومتري.



3 - رودها



شهرستان قم از مناطق خشك كم آب است و رودهاي آن، قسمتي از سال، آب دارند. رودهاي اين سرزمين به شرح زير است:



1) رود ساوه يا قراسو يا زرّينه رود: از مغرب به مشرق جاري است. در محل پل دلاك به رود اناربار مي پيوندد.



2) رود اناربار يا رود قم يا قم رود: از جنوب شرقي به شمال شرقي جاري است. اين رود، از شهر قم مي گذرد و آب مصرفي قم را تأمين مي كند.



3) رود طغرود: از مرتفعات آشتيان سرچشمه مي گيرد و سه ماه از سال، آب دارد.



4) رود قاهان: از تفرش [در] مغرب خلجستان سرچشمه مي گيرد، فقط در بهار و در مواقع باراني آب دارد.



5) رود زاغه: از كوه هاي دستجرد سرچشمه مي گيرد و فقط در بهار استفاده زراعتي مي دهد.



6) رود نيم رود: از مرتفعات سنجگان سرچشمه مي گيرد و در تمام سال آب دارد، ولي بسيار كم گاهي زياد مي شود و توسط رود خشك زاغه به اناربار مي پيوندد.



7) رود برقان: در قهستان جاري است و دهات كرمجگان (كرامت جستگان) را مشروب مي كند و شعبه اي نيز از درّه دستجرد بهآن مي پيوندد و سپس به سمت سيرو و تيوند و صرم و خورآباد، متوجه مي شود.



4 - كوير نمك



در شرق قم قرار دارد و كف همان درياهاي خشك شده قديمي است كه به تدريج، آب آن ها تبخير شده و چون هوا خيلي خشك است، اختلاف درجه حرارت زياد است. فعلاً در روز، حرارت آن به 70 درجه و شب تا صفر درجه مي رسد. به همين علّت، كوه هاي آن [در] اثر اختلاف هوا متلاشي شده، به صورت شن و سنگريزه در آمده است. در موقع وزيدن باد،(5) بخصوص در بعضي از مواقع با ذرّات نمك مخلوط با شن ماسه، هوا را تيره و تار مي كند، به قسمي كه در شهرهاي اطراف كوير، بعضي از روزها تاريكي به پايه اي مي رسد كه مجبور به روشن كردن چراغ مي شوند. شهرستان قم نيز از اين نعمت، برخوردار است و اكثر اوقات اين بادها سبب ناخوشي ها و ضرر بسيار براي انسان و نبات مي شود.



5 - درياچه حوض سلطان



درياچه كوچك (حوض سلطان) در شمال شهرستان قم، در شرق جاده قم - تهران، عبارت است از مردابي كه در اوايل دوران چهارم به بعد تشكيل شده و چون مكان پستي است، آب رودخانه هاي اطراف را دريافت كرده و به وضع كنوني در آمده و هيچ گاه نبايد اين درياچه را با درياچه هايي كه از بقاياي «نروژه» هستند، مانند درياچه رضاييه و بحر خزر، اشتباه نمود.



در سال 1230 شمسي (1850م) اشتال آلماني با قايق از روي درياچه قم براي تحقيقات زمين شناسي عبور كرد.(6)



شكل و وسعت درياچه با تغيير ميزان آبي كه به آن وارد مي شود، تغيير مي كند به همين جهت، نقشه هاي مختلفي كه از آن برداشته اند، هيچ كدام مشابه ديگري نيست. طول آن را هشتاد كيلومتر و عرض آن را سي كيلومتر نوشته اند، ولي اين اعداد، هميشه در تغيير است و فعلاً وسعتش كم و طولش از 25 كيلومتر متجاوز نيست.



چون آب هاي وارده در آن از اراضي شوره زار عبور مي كند، آب آن شور و بدطعم است. بيشتر سواحل اين درياچه از باتلاق، مستور است كه بارها در مواقع توفاني گله هاي گوسفند، قوافل ناآشنا را طعمه خود ساخته است. در قسمت جنوب درياچه، گياهي مي رويد كه آن را «گز» مي نامند و تا چندي پيش، سوخت اهالي قم را تأمين مي كرد. مراتع اطراف چراگاه، احشام و گله هاي حيوانات اهلي و وحشي و شتران دولتي است. آب و هواي اين منطقه، مالاريا خيز است و رودهايي كه به اين درياچه مي ريزند، از اين قرار است:



1) زرّينه رود يا قره سو، 2) ابهررود يا رود شور، 3) رود كرج، 4) حبله رود، 5) جاجرود



6 - درياچه قم



درياچه قم امروز تقريباً به درياچه حوض سلطان متّصل مي باشد و در بسياري از نقشه ها، اين دو درياچه را يك درياچه نشان مي دهند و بعضي ها فكر مي كنند كه در واقع، درياچه حوض سلطان همان درياچه قم است.



در حالي كه درياچه قم بيش از صد سال از عمرش نمي گذرد و به واسطه شكستن سدّ ساوه به وجود آمده است. در مواقعي كه آب درياچه ها زياد مي شود، اين دو درياچه به هم نزديك مي شوند و در مواقع كم آبي كاملاً جدايي حاصل مي كنند، به طوري كه از جاده قم در محل «كوشك نصرت» كه كاملاً به درياچه ها مسلّط است، اين دو درياچه، مجزّا از هم ديده مي شوند.



مرحوم اتابك ميرزا علي اصغر خان، صدر اعظم قاجار كه مايل بود جاده قديم قم كه از كنار درياچه حوض سلطان مي گذشت، متروك شود، با لينچ انگليسي مقاطعه كار، قراردادي بست و او جاده فعلي قم را احداث كرد و سد ساوه را شكست و آب هاي پشت سدّ ساوه، درياچه فعلي قم را به وجود آورد كه جاده سابق را مسدود كرد و گاهگاه، نزديك به درياچه حوض سلطان مي شود.



در وسط دو درياچه، بقاياي يك قصر قديمي به نام «عين الرشيد» و خرابه هاي يك قلعه و يك كاروانسرا به نام «ريو» و «دير» كه قريب به بيست هزار متر مساحت دارد، ديده مي شود كه منزل كاروان ها و مسافرين جاده سابق بوده است و گاهگاه كه آب زياد مي شود، قسمتي از اين خرابه ها را فرا مي گيرد.



7 - آب و هواي قم



شهرستان قم به علّت قرار داشتن در كنار كوير و دور بودن از دريا و فقدان كوهستان مهم، داراي هوايي متغيّر است كه قسمت هاي كوهستاني مانند دهستان درّه و دهستان دستجرد و دهات علياي بخش قهستان، سردسير و خوش آب و هوا، و قسمت هاي بلوك راهجرد و سرداب، سردسير و معتدل، و نواحي قنوات و قم رود و اراضي كنار رودخانه، گرمسير است. آب اين شهرستان، چنان كه قبلاً اشاره شد، كم و فقط موقعي كه مازاد رطوبت و ابرهاي اقيانوس اطلس و درياي مديترانه از مغرب به اين سرزمين برسد، باران هايي فرو مي ريزد و اين رطوبت، بوسيله باد شمال غرب به ايران مي رسد كه شش صدم از طوفان هاي اقيانوس اطلس را به ايران آورده و از مهرماه تا ارديبهشت، پس از عبور از درياي مديترانه و درياي سياه به ايران مي وزد و بارندگي زمستان و بهار داخل فلات ايران را سبب مي شود؛ ولي چون كوه هاي غربي ايران در مقابل اين باد، اولين سد را تشكيل مي دهند، بارندگي در آن جاها زيادتر از نواحي شرقي اين كوهستان ها مانند قم و كاشان مي باشد.



علاوه بر اين، چون در بيشتر از مواقع سال، بادهاي خشك شديدي در اين شهرستان مي وزد، مقدار رطوبت در هوا، خيلي كم و شدّت تغييرات درجه حرارت، بيشتر مي شود.



كمي آب و خشكي هوا در بعضي از تابستان ها بجايي مي رسد كه حتي آب قنات ها هم خشك مي شود و تمام بهاره كاري ها از بين مي رود. به همين جهت، خسارات عمده اي به رعايا وارد مي شود و در شهر قم، در بعضي از تابستان ها، مطلقاً آب ريختن پيدا نمي شود و حوض ها و آب انبارها به سرداب ها مبدّل مي شود و مردم براي آب خوردن هم در زحمت هستند.



عمده احتياجات آبياري اين شهرستان را بايد رود اناربار مرتفع كند(7) و از همين رو، بين زارعين قم و دهات كه در قسمت هاي بالاتر از اين رودخانه استفاده مي كنند، از زمان هاي سابق، قراردادها و معاهده هايي موجود بوده كه طبق آن، آب با روش عادلانه تقسيم مي شد و اين قراردادها گاهي به امضاي پادشاه وقت نيز مي رسيد؛ ولي در اين اواخر، اغلب تقسيم آب با نزاع و دعوا توأم بوده است.



آب قراي كوهستاني، شيرين و گواراست ولي آب قنات ها در قسمت هاي قنوات و قم رود، لبْ شور است و هر قدر به كوير نزديك تر شود، شورتر مي شود.



هواي قم در تابستان، گرم و گاهي شدت سوزندگي بادها به جائي مي رسد كه گويي دري از جهنّم به روي آن باز شده است و گرمايي از نوع حرارت عربستان، ايجاد مي كند. در قم، عقرب زياد است و نوعي از آن كه سياه و درشت است و ظاهري وحشت انگيز دارد، خيلي خطرناك است و كمتر سالي است كه تلفات عقرب زدگي نباشد(8).



گرمي هوا و فراواني پشه و كمي آب در تابستان، آسايش را از مردم سلب مي كند، ولي دو ماه اول بهار و همچنين قريب دو ماه از پاييز، اعتدال هوا نسبتاً بد نيست و اگر از تابستان هاي قم صرف نظر كنيم و همچنين بادهاي آميخته با گرد و غبار ناشي از وجود كوير در نزديكي آن كه در بعضي اوقات، خاصه در بهار و پاييز در اين شهرستان مي وزد، ناديده بگيريم، مي توانيم قم را جزء نقاط معتدل به شمار آوريم.



زمستان قم روي هم ملايم تر از شهرستان هاي مجاور (تهران، اراك، محلات) مي باشد؛ ولي ندرتاً هوا سرد مي شود و بادهايي از نوع باد مناطق منجمده در آن مي وزد. در پنجاه سال اخير، دوبار اين اتّفاق افتاده و از آن بادهاي بسيار سرد، درجه حرارت را تا منهاي 15 درجه تنزّل داده است.



زمستان 1327 درخت هاي انار و انجير را به كلي خشك كرده و خسارات فراوان وارد ساخت.



8 - مراتع



بهترين مراتع در قم در حاشيه كوير، حدود «مسيله» واقع است كه از جنگل گز و علف پوشيده [است و] چراگاه عمده آن حدود مسيله، قُرق سيف و نارنج قلعه است. ايلچي ارتش در زمستان به قرق سيف آورده مي شود و شترهاي دولتي پيوسته از اين مراتع استفاده مي كنند.(9)



شكارهاي وحشي از قبيل گورخر و آهو مخصوصاً در زمستان بسيار ديده مي شوند.



اغنام و احشام ايل كلكو نيز از قسمتي از اين مراتع استفاده مي كنند.(10)