فهرست



تاريخ ايران، وقتي تكميل و روشن مي شود كه براي هر يك از شهرستان هاي كشور، تاريخ جداگانه اي تأليف گردد تا بتوان وقايعي كه در اعصار و قرون اتفاق افتاده، از ديد يك مورّخ دقيق و بي نظر، مورد بحث و انتقاد قرار داده شود.



قم، يكي از قديم ترين شهرهاي ايران است كه شيعيان و محبان (امام) علي عليه السلام سال هاست از تمام نقاط براي كسب تحصيل بدان جا روي مي آورند و صدها عالم و دانشمند در آن تربت پاك، زيست كرده و در همان ديار مدفون اند.



از اوّل امر، مردم اين بلد، غير از تشيّع، طريقه اي از اسلام نشناختند و رشته تبعه احدي به گردن نينداختند تا حدّي كه گويا قمي و شيعي دو لفظ مترادف باشند و بر شخص متتبّع خبير بسي واضح است كه اكثر اصول احاديث شيعه از علماي قم تدوين شده و به بذل جهد ايشان، محفوظ مانده.



امام صادق عليه السلام خبر داده كه اين بلده، معدن علم و فضل خواهد شد.



از نوشته هاي استاد مدرسي چهاردهي



پيش گفتار



بسم الله الرحمن الرحيم



الحمدلله ربّ العالمين و صلّي الله علي سيّدنا محمد و آله الطاهرين.



با عرض سپاس به درگاه ايزد متعال و درود فراوان به روان پاك پيامبر بزرگ اسلام حضرت محمدبن عبدالله و امامان معصوم عليهم السلام كه جانشينان به حق آن حضرت هستند، خصوصاً قطب دايره امكان، حضرت صاحب الزمان حجةالله بن الحسن العسكري - روحي و ارواح العالمين له الفداء.



امام موسي كاظم عليه السلام مي فرمايد:



قم عشّ آل محمدصلي الله عليه وآله و مأواي شيعتهم.(1)



قم خانه آل محمد و جايگاه پيروان آنان است.



جامعه بشري در حكم درياست، دريايي كه بسيار ژرف و عميق است و آنچه در عمق آن جريان دارد و آنچه در تاريكي و ژرفناي خود پنهان كرده است، از نظر كسي كه به سطح آن نگاه مي كند، پوشيده است.



صدفِ محتوي گوهر، در اعماق آن مختفي است؛ ولي گياهان پوسيده، همراه كف هاي توخالي در سطح آن در آغوش امواج شناوراست، آيا حقيقت دريا را از سطح كف آلود آن مي توان شناخت؟ اگر اين كار ممكن باشد، حقيقت جامعه بشري را نيز از حوادثي كه در سطح آن با جار و جنجال هاي مسخره آميز مي گذرد، توان شناخت؛ ولي پيشامدهاي زودگذر و غير ثابت اجتماع، واقعيت پنهان و پوشيده آن را نمي نماياند، همان طور كه سطح ناآرام و خروشان دريا از عمق و حقيقت آن، خبر نمي دهد. غوص در اعماق دريا و جُستار و كاويدن گوشه هاي تاريك و پنهان جامعه بشري براي به دست آوردن دُرّ و گوهر آن و يافتن حقيقت و عظمت اين، محتاج اراده و همّت غوّاصان پر تجربه و زيرك و هنرمندان نازك كار و دقيق است. والا نه آن گوهر به چنگ آيد و نه اين، پاي در طريق حقيقت نهد و بالاخره، هيچ كدام از كشش و كوشش خود، طرفي نخواهند بست و بهره و ثمره اي كه برايشان به جا مي ماند، جز خستگي و واماندگي چيزي ديگر نخواهد بود.



شيوه تحقيقي و تجزيه و تحليل تاريخي در ترتيب مطالب و كيفيت بحث در مسائل اجتماعي مربوط به تاريخ و جغرافياي تاريخي، بسيار جالب و قابل ملاحظه است و مورّخ امروز بايد به مسائل اجتماعي ناشي از فعّاليت هاي افراد ساده جامعه و تغييرات و حركاتي كه در عمق و گوشه هاي تاريك آن به وجود مي آيد، بيشتر از حادثات واقعات در سطح اجتماع توجّه كند.



البته هيچ وقت و در هيچ زماني و براي هيچ كس كمال مطلوب، دست نمي دهد...



كتابي كه اينك در دست خوانندگان محترم قرار گرفته، مجموعه اي است درباره تاريخ و جغرافياي استان قم كه وقايع تاريخي قم از قديم ترين ايّام تا سال 1342 شمسي را در بر دارد و با توجّه به قواعد معمول تاريخ، صورت گرفته است. قم در طول تاريخ خود، همچون بلاد ديگر، دچار تحوّلات، اغتشاشات و هرج و مرج هاي فراوان بوده و اين كشمكش ها براي مردم قم، نتيجه اي جز خرابي، بدبختي، قحطي و بي آبي چيزي در پي نداشته است.



اين كتاب، علاوه بر جغرافياي تاريخي، علّت و چگونگي بروز فتنه ها، آشوب ها، تلخي ها، كاميابي ها، تلاش ها، محروميت ها و پيروزي ها و حوادث تاريخي و گزارش برخي از زواياي فكري، روحي و سياسي مردم قم را تا حدّ امكان بيان مي كند كه خوانندگان پس از مطالعه كتاب، به آگاهي هاي گسترده اي از وقايع تاريخي و جغرافياي شهر و حومه قم دست مي يابند.



اسامي 172 قريه و آبادي اي كه در اطراف و حومه قم قرار دارد، نام برده شده و تجارت و صنايع و محصولات كشاورزي و طول و عرض جغرافيايي و ارتفاع مناطق مختلف از سطح دريا، و استعداد زمين هاي زراعي، آب و هوا، و آمار ساكنان و مسافت آنها تا شهر، ذكر شده است. همچنين اسامي منزلگاه ها و آبادي هاي بين راه ها و فاصله آنها از يكديگر، راه هاي قديم، جديد، شوسه و راه آهن تا شهرهاي مجاور، همچون تهران، كاشان، اصفهان و... بيان شده است.



سير تاريخ فرهنگ و آموزش و پرورش در قم از سال 1278 ش و ايجاد دبستان و مراحل ساختن مدارس جديد و حتي اسامي رؤساي فرهنگ و آثار و خدمات آنها تا سال 1342 ش، تدوين شده است و مي رساند كه گويا مؤلّف محترم خود از فرهنگيان شهر بوده است.



از بيش از هفتاد منبع و مأخذ معتبر كه تا زمان تأليف كتاب، حاوي اطّلاعاتي بوده، در اختيار نويسنده كتاب بوده از آنها استفاده كرده است؛ از جمله چهارده سفرنامه از سيّاحان خارجي كه مطالب سودمند درباره قم در آنها آمده است. همچنين از مورّخان و نويسندگاني كه به طور خاص، درباره اين شهر مطالب نوشته اند، و نيز از شخصيت هايي كه از قم ديدن كرده اند، نقل قول نموده است. نويسنده، تاريخ قم را از سپيده دم تاريخ و پيش از ورود اشعريان به قم و نفوذ تشيّع علوي در اين سرزمين به وسيله مردمي پايدار كه در شناخت حق، همّتي ستودني دارند، به رشته تحرير درآورده است و به هر حال، گنجينه هاي فكري و آثار گذشتگان را تا حدّ امكان، بيان داشته است.



در متن كتاب حاضر، دخّل و تصرّفي نشده است و اگر چيزي اضافه شده در كروشه يا پاورقي آمده است، بجز اغلاط فاحش و موارد مقتضي كه نياز به توضيحي احساس شده و مكمّل تأليف بوده است، همچون نقدي بر موضوع خواستگاري مأمون از حضرت فاطمه معصومه عليها السلام و آوردن بعضي اشعار و مطالبي كه مؤلف در نظر داشته است بياورد و موفّق نشده است؛ از جمله، قصيده معجزيه كه با زحمات بسيار تصحيح گرديده است.



البته نه اين كتاب را كامل مي دانم و نه تحقيقات آن را كافي؛ ولي از آن جا كه در برخي موارد، شامل مطالب و جزئياتي است كه در آثار مشابه ديده نمي شود و به هر حال كار ديگران را تكميل مي كند، خداوند را شاكر و سپاسگزار است، توفيقي نصيب اين حقير گشت كه با استعانت از بي بي حضرت فاطمه معصومه عليها السلام، تصميم به مرتّب كردن، ويرايش صوري و انتشار اين كتاب گرفتم، شايد مورد توجّه اهل قلم و جوانان محقّق و پرشور قم قرار گيرد تا روزي به همّت آنان، تاريخ كامل و جامعي از قم فراهم آيد. انتشار اين گونه آثار، تحقيقات تاريخ نويسان قم را آسان تر مي كند و موجب آشنايي بيشتر با تاريخ و فرهنگ و سرگذشت بزرگان قم مي گردد.



سرزمين قم در تاريخ اسلامي داراي مقامي بس بلند و جايگاهي ارجمند است و بزرگ ترين دانشمندان، خصوصاً فقها، محدّثان و مفسران كه مشعل دار فرهنگ و تمدن اسلامي بوده اند - از قم برخاسته اند و اگر بگوييم سرزمين قم، كانون مدنيت و معارف اسلامي بوده، سخني به گزاف نگفته ايم.



اكنون نيز هزاران فقيه و مجتهد و ده ها هزار طلبه و دانشجو از تمام نقاط جهان در قم به تعاطي علم و ادب مشغول اند. امروز آستانه مقدسه حضرت معصومه عليها السلام و مساجد و مدارس ديني متعدد شهر، با ابنيه و بيوتات تابع چنان عظمت روحاني و جلال ملكوتي را با جمال زيباي ظاهري در هم آميخته اند كه هر بيننده و زائري را مسحور جمال و جلال خود مي سازد.



اميد است كسان ديگري آنچه را كه در اين كتاب و كتاب هاي مشابه نيامده است، خصوصاً آنچه درباره جغرافياي تاريخي است، مورد تحقيق قرار دهند تا خلأهاي موجود، رفع شود. كتاب حاضر، به صورت دستنوشت بوده و در قطع 24*17 سانتي متر در حدود 230 صفحه با جلد آبي رنگ و خطّ شكسته و بعضاً ناخواناست و متعلق به كتاب خانه آيةالله العظمي گلپايگاني است كه به خطّ مؤلف ارجمند ولي نامعلوم آن است و نسخه منحصر به فرد است و در هيچ جاي كتاب، نامي از مؤلف نيامده است و احتمالاً صفحه اوّل كتاب، افتادگي داشته باشد، گرچه به نظر مي رسد كه مقدمه آن، كامل است.



مي گويند: تاريخ، آينه عبرت است. اين سخن، مصاديق زياد دارد و همين عبرت گرفتن از تاريخ و حوادث تاريخي و لذّت مطالعه در احوال و آثار بزرگان، خود عامل تغيير و تحوّل روح و روان است كه ان شاءالله بهره كافي را ببريم.



جغرافياي استان



اكنون جهت تكميل مباحث كتاب و آگاهي، مختصري از جغرافياي استان كه نتايج سرشماري نفوس و مسكن سال 1375 است، بيان مي شود.



استان قم تقريباً در مركز ايران قرار دارد و از شمال به استان تهران، از شرق به استان سمنان، از جنوب به استان اصفهان و از غرب به استان مركزي محدود است و در غرب درياچه نمك واقع شده است. مساحت استان 11237 كيلومتر مربع است كه اين مقدار 68/0 درصد از مساحت كل كشور را شامل مي شود و از نظر مختصات بين 50 تا 52 درجه طول شرقي و 34 تا 35 درجه عرض شمالي واقع شده است. شهر قم در نقطه حرم مطهّر دقيقاً داراي مختصات 15 - 35 - 50 طول شرقي و 30 - 38 - 34 عرض شمالي است.



استان قم از نظر تقسيمات كشوري در سال 1379 داراي يك شهرستان، چهار بخش، پنج شهر و نه دهستان و 936 آبادي بوده كه از اين تعداد، 356 آبادي داراي سكنه و 580 آبادي بدون سكنه بوده است.



به طور كلّي، جغرافياي استان در دو بخش اجتماعي و طبيعي به شرح ذيل مورد بررسي قرار مي گيرد:



وضعيت اجتماعي استان

جمعيت



استان قم طبق سرشماري نفوس و مسكن سال 1375 داراي 853044 نفر جمعيت بوده است كه از اين تعداد، 785529 نفر شهري و 67417 نفر روستايي و 98 نفر غير ساكن بوده اند (يعني 09/92 درصد جمعيت استان شهري و 9/7 درصد روستايي). با توجّه به مصوبه هاي مورخ 9/5/75 هيئت محترم وزيران به شماره هاي 4876 ت 16074 و 4877 ت 16074، روستاي گازران، مركز بخش جعفرآباد، به شهر جعفريه و روستاي كهك، مركز بخش كهك، به شهر كهك تبديل شده است. همچنين با توجّه به مصوبه شماره 35139 ت مورّخ 7/9/1379 هيئت محترم وزيران، روستاي دستجرد به شهر دستجرد و روستاي حاجي آباد لك ها، واليجرد، مرادآباد و حسن آباد اعرابي به شهر قنوات تبديل شده است. تراكم جمعيت استان در سال مذكور 76 نفر در كيلومتر مربع و تراكم جمعيت شهر قم در همان سال 7069 نفر در كيلومتر مربع بوده است.



تركيب سنّي و جنسي جمعيت



الف) تركيب سنّي



در سال 1365 گروه سنّي كمتر از چهار سال، 3/19 درصد جمعيت استان را شامل مي شده است و در واقع، در بين گروه ها بيشترين جمعيت را به خود اختصاص داده است؛ ولي طبق آمار سال 1375. گروه سني ده تا چهارده سال، بيشترين درصد را به خود اختصاص داده و اين وضعيت، نشانگر اين واقعيت است كه رشد جمعيت استان در سال 1375، نسبت به سال 1365 كاهش يافته است.



ب) تركيب جنسي



از 853044 نفر جمعيت استان در سال 1375، 437190 نفر مرد و 415854 نفر زن و نسبت جنسي 105 بوده است؛ يعني در قبال هر 100 نفر زن 105 نفر مرد وجود داشته است.



سواد



استان قم، يكي از پايگاه هاي علمي - مذهبي بسيار قديمي در ايران و حتي در جهان بوده و جمعيت آن از نسبت باسوادي بالايي برخوردار است، به طوري كه طبق آمار سرشماري سال 1375 از جمعيت شش ساله به بالا (739060 نفر) 87/81 درصد باسواد بوده اند. نسبت باسوادي در بين مردان 55/86 درصد و در بين زنان 95/76 درصد بوده است.



مهاجرت



يكي از مهم ترين مشكلات كشور ما مسئله مهاجرت است كه استان قم نيز از آن مستثنا نيست. در فاصله سال هاي 1365 تا 1375، تعداد 137218 نفر به استان وارد شده اند و در پاره اي از موارد، در داخل استان جابه جا شده اند.



پيشينه تاريخي، مذهب و زبان



الف) پيشينه تاريخي



شهر باستاني قم در محل جنوب غربي قم فعلي با حمله اعراب و ساكن شدن آنها در مكان امروزي شهر، از بين رفته و قم فعلي با معماري اسلامي و ويژگي هاي اسلامي مثل بسياري از شهرهاي ايران به جاي آن ساخته شده است. اين شهر در زمان صفويه از رشد و توسعه بسياري برخوردار شده و وجود مرقد مطهّر حضرت معصومه - سلام الله عليها - از اين زمان پايگاهي براي فعّاليت هاي فرهنگي و اقتصادي محسوب مي شد.



ب) مذهب



قريب به اتفاق ساكنان قم، مسلمان و شيعه مذهب اند و وجود مرقد مطهّر حضرت معصومه - سلام الله عليها - و همچنين حوزه علميه قم، دو پايگاه قوي مؤثر در اعتقادات اسلامي مردم استان بوده اند.



ج) زبان



زبان مردم استان، فارسي است؛ ولي چون قم شهري مهاجرپذير است و مهاجران از اغلب نقاط ايران و حتي كشورهاي خارجي به اين شهر آمده اند، تكلّم به زبان هاي ديگري از جمله تركي و عربي نيز در اين شهر رايج است.



وضعيت طبيعي استان



عوامل اصلي شكل دهنده وضعيت طبيعي مناطق مختلف استان قم را مي توان ارتفاع، عرض جغرافيايي، منابع آب، عوارض طبيعي و پوشش گياهي خاص منطقه و سيستم هاي هواشناسي نام برد. علاوه بر عوامل اصلي ذكر شده، عواملي فرعي نظير فعّاليت هاي كشاورزي، صنعتي و معدني نيز بر اقليم استان مؤثّر واقع مي شوند كه به اختصار به آنها پرداخته مي شود.



ارتفاعات استان



محدوده استان قم را از نظر ارتفاعات و ناهمواري ها به سه منطقه مي توان تقسيم كرد: الف) نواحي كوهستاني، ب) نواحي كوهپايه اي، ج - دشت ها.



الف) نواحي كوهستاني



نواحي با ارتفاع بالاتر از 1500 متر از سطح دريا در استان را شامل مي شود كه عمدتاً در نواحي جنوب و جنوب غربي و غرب قرار دارند.



به طور كلّي، كوه هاي استان، جزء رشته كوه هاي مركزي ايران هستند. بارش بيشتر در اين مناطق، منابع آب بيشتر و ارتفاع از سطح دريا، عواملي هستند كه چهره اين مناطق را از ساير نقاط استان، متمايز نموده و منشأ جريان رودهاي فصلي و پيدايش جمعيت روستايي در اين مناطق گرديده است. از كوه هاي مهم اين نواحي، كوه وليجاه با 3330 متر و كوه لادها با 3109 متر ارتفاع از سطح دريا را مي توان نام برد. البته ارتفاعات و تپّه هاي منفرد در بعضي نقاط استان وجود دارد كه تأثير محسوسي بر اقليم منطقه ندارد.



ب) نواحي كوهپايه اي



اين نواحي نيز در جنوب و جنوب غرب استان در پاي ارتفاعات ذكر شده قرار دارند و جنس خاك اين نواحي، بيشتر از رسوبات ريزدانه و مخروطه افكنه هاي بزرگ و كوچك است. به دليل نفوذپذيري اين رسوبات، سفره آب هاي زيرزميني اين نقاط غني است و به صورت چاه و قنات مورد بهره برداري قرار مي گيرند و در واقع، اقليم مساعد و آب فراوان اين نواحي، باعث پيدايش و توسعه روستاهاي متعدد و متمركز جمعيت شده است.



ج) دشت ها



اين نواحي بيشتر در مركز و شمال و شرق استان با شيب كم به سمت درياچه نمك و حوض سلطان كشيده شده اند و در واقع، حوض سلطان و درياچه نمك، عوارض طبيعي خاص منطقه بوده و تأثير زيادي بر اقليم ناحيه دارند. جنس خاك اين مناطق از رسوبات آبرفتي ريزدانه و عمدتاً گچ و نمك است. وجود تشكيلات گچي و نمكي باعث شور شدن آب هاي منطقه شده و هر چه از نواحي غرب و كوهستاني جنوب به سمت درياچه نمك و دشت مسيله حركت كنيم، از كيفيت خاك و آب كاسته شده و دشت ها به شكل بيابان هاي خالي از سكنه و خشك و بي آب و علف در مي آيند. عوامل مذكور و ارتفاع پايين دشت ها (حدود حدّاقل 850 متر در درياچه نمك) باعث پيدايش اقليم گرم و خشك و بياباني در اين مناطق شده است.



تأثير عرض جغرافيايي بر اقليم استان



استان قم در عرض هاي مياني نيم كره شمالي واقع است. بنابراين، قاعدتاً بايد آب و هواي معتدل داشته باشد؛ ولي دخالت عوارضي چون وجود كوير نمك و حوض سلطان و ساعات زياد تابش مستقيم آفتاب و تبخير بسيار زياد در سطح كوير و نداشتن ارتفاعات چشمگير در مركز استان و وزش بادهاي شرقي و غربي، مخصوصاً بادهاي شرقي - كه در فصل تابستان عامل گرد و غبار و گرما و آلودگي در سطح شهر و در زمستان عامل سرماي خشك است - باعث ناپايداري اقليم و گرم و خشك بودن منطقه در تابستان، و سرد و خشك بودن آن در زمستان گرديده است.



منابع آب



منابع آب به عنوان يك عامل مهم در شكل گيري اقليم هر منطقه مؤثّرند.



آب هاي استان را تحت عنوان آب هاي سطحي و آبهاي زيرزميني و سدها مي توان دسته بندي كرد.



الف) آب هاي سطحي



شامل رودخانه هاي اصلي و مهم قم رود و قره چاي و رودهاي فرعي و فصلي بيرقان، بيدهند (ابرجس)، قره سو و طغرود است. رودهاي شور و كرج و جاجرود نيز از شمال وارد استان شده و به درياچه نمك مي ريزند. اين منابع بر حسب ظرفيت و گستردگي خود در مقياس هاي كوچك و متوسط اقليم استان را تحت تأثير قرار مي دهند.



ب) آب هاي زيرزميني



اين آب ها به شكل چاه ها، قنوات و چشمه ها مورد بهره برداري قرار گرفته اند و در تغيير سيماي اقليم استان، مؤثّرند.



ج) سدها



در محدوده استان، سه سدّ مخزني مهم به نام هاي سدّ امامزاده اسماعيل و سدّ كبار بر روي رود بيرقان و سدّ سلفچگان بر روي رودخانه سلفچگان از شعبات رود قم رود ساخته شده است. علاوه بر سدهاي مذكور، دو سد بزرگ در خارج از استان نيز به نام هاي سد پانزده خرداد بر روي قم رود و سدّي بر روي قره چاي (سدّ غدير ساوه) ساخته شده كه هدف از ساخت اين سدها تأمين آب كشاورزي و شرب و تغذيه سفره هاي زيرزميني در نواحي اطراف است كه به نسبت خود در اقليم منطقه مؤثّر هستند.



توده هاي هوا و سيستم هاي هواشناسي مؤثّر بر استان



استان قم در فصول مختلف، تحت تأثير سيستم هاي شمالي و شمال غربي و جنوب غربي قرار دارد كه با نفوذ خود به فلات ايران، استان قم را نيز تحت تأثير قرار مي دهند. علاوه بر سيستم هاي ذكر شده، تحت تأثير سيستم هاي داخلي نيز قرار گرفته كه مهم ترين آنها بادهاي شرقي و بادهاي غربي هستند.



الف) بادهاي شرقي



اين بادها از طرف بيابان هاي مركزي ايران به نواحي شرقي و مركز استان مي وزند و چون از بيابان عبور مي كنند، در فصل هاي بهار و پاييز خشكي و غبار فراوان به همراه دارند و باعث آلودگي هوا مي شوند و در زمستان، باعث افت شديد دما و سرماي خشك و فراوان مي گردند.



ب) بادهاي غربي



اين بادها سيستم هايي هستند كه بيشتر تحت تأثير سيستم هاي بزرگ از نواحي غرب و جنوب غربي وارد استان مي شوند و اغلب در فصول پاييز و زمستان مي وزند و معمولاً عوامل بارندگي در منطقه هستند. جهت وزش باد و حركت اين توده ها يكسان نيست و در پراكندگي باران در منطقه مؤثّر هستند، به طوري كه هر قدر از غرب به شرق و از جنوب به شمال حركت مي كنيم، از مقدار بارش كاسته مي شود؛ يعني در حالي كه در پست ترين نقطه استان (در نواحي ساحلي درياچه نمك) كم تر از يكصد ميلي متر بارندگي در سال داريم، در ارتفاعات جنوب و جنوب غربي بارندگي سالانه به بيش از 450 ميلي متر مي رسد و نوع و فصل بارش در اين مناطق، در فصل زمستان و پاييز و به صورت برف است. متوسط بارندگي در استان، طبق گزارش سازمان هواشناسي در سال 1379، 8/193 ميلي متر در سال است. در بين نواحي كوهستاني و كوهپايه اي استان، نسيم كوه به سمت درّه و بالعكس جريان دارد و جنبه محلّي دارد، به طوري كه جهت نسيم در روز از ارتفاعات به سمت درّه و در شب از درّه به طرف ارتفاعات است.



ساير عوامل مؤثّر بر اقليم استان



الف) پوشش گياهي



پوشش گياهي استان به علّت تفاوت در نوع آب و هوا و خاك و ناهمواري ها و منابع آب، در نقاط مختلف يكنواخت نيست. در نواحي مرتفع غرب و جنوب غربي استان، پوشش گياهي از استپ هاي كوهستاني است كه در لابه لاي آنها تك درخت و بوته زارها و گل هاي رنگارنگ نيز ديده مي شود. در اين نواحي در نقاطي كه خاكْ غني تر و شيبْ ملايم تر است، به دليل باران كافي (بالاي سيصد ميليمتر) ديمكاري نيز رايج است. مراتع ييلاقي استان كه وسعت آنها بالغ بر دويست هزار هكتار است نيز در اين نواحي قرار دارند.



باغداري در اين مناطق از اهميّت زيادي برخوردار است، مخصوصاً باغات انار كه منبع مهم درآمد پاره اي از روستاهاي اين نواحي است.



پوشش گياهي مناطق دشتي بيشتر از نوع استپ نيمه بياباني است و اين مناطق، مراتع قشلاقي استان را تشكيل مي دهند و هر چه از غرب به شرق در دشت حركت كنيم، وجود گياهان شورپسند افزايش مي يابد و پوشش گياهي به طور كلّي كم اهميّت تر و ضعيف تر مي شود. بايد متذكّر شد كه به دليل مساعد نبودن شرايط طبيعي، در سطح استان، جنگل طبيعي وجود ندارد؛ ولي در بعضي نقاط (مخصوصاً اطراف اتوبان قم - تهران و در مجاورت حوض سلطان و كوشك نصرت و جاده نيزار) جنگل هاي مصنوعي ايجاد شده است.



ب) كشاورزي



در قسمت اعظم استان، يعني در نواحي مركزي و شمالي كه به صورت دشت و كوهپايه اي هستند، به دليل شيب كم و خاك نسبتاً خوب و منابع آب كافي (قنات، چاه و رود)، كشت آبي اهميّت فراوان دارد. در اين نواحي محصولاتي مانند غلاّت، پنبه، چغندر قند و آفتابگردان كشت مي شود.



ج) صنايع



صنايع استان بيشتر در قسمت جنوب و جنوب شرق و غرب و شمال شرق شهر قم استقرار دارند كه تقريباً در تمام گروه هاي صنعتي فعاليت مي نمايند. ولي بيشترين سهم از تعداد كارگاه هاي صنعتي استان را گروه صنايع كاني هاي غيرفلزي(با 01/18 درصد) و بافت منسوجات (با 16/14 درصد) به خود اختصاص مي دهند.



د) معادن



در سطح استان قم 51 معدن فعّال بزرگ و كوچك وجود دارد كه اكثر آنها را معادن سنگ ساختماني، سنگ گچ و منگنز تشكيل مي دهد. (شايان ذكر است در برخي از مناطق استان، معادن نفت و گاز نيز وجود دارد كه هم اكنون فعال نمي باشند).(2)



آنچه آمده، خلاصه اي از وضعيت جغرافياي استان قم بود. اميد است كه اين كتاب، مبناي مطالعات راهگشاي محقّقان و پژوهشگران امور اجتماعي، تاريخي قم قرار گيرد.



ان شاءالله



و آخر دعوانا أن الحمدلله رب العالمين.



اللهم اجعله بفضلك العظيم خالصاً لوجهك الكريم و انفعنا به في حياتنا و بعد المنون يوم لا ينفع مال و لا بنون الا من اتي الله بقلب سليم بحق حبيبك محمد و آله الطاهرين، صلواتك عليه و عليهم اجمعين و لا حول ولا قوة الا بالله العلي العظيم.



قم - ابوالفضل عرب زاده



عيد سعيد فطر 1422



25 آذرماه 1380