تأليف: امام خميني قدس سره



مطالعه كتاب هاي اصول حضرت امام خميني قدس سره به چند دليل براي ما مغتنم است:



نخست: ابتكارات و نوآوريهايي كه در آثار حضرت امام است.



دوم: جامعيت ايشان در علوم گوناگون علاوه بر روشن بيني در مسائل سياسي و حكومتي.



سوم: اهتمام زياد ايشان به تهذيب و حذف مباحث زايد و غيرضروري و پرهيز از برخي وسواسهاي ملال آور.



چهارم: شخصيت ممتاز و بي همتاي امام خميني قدس سره كه اين خود براي ما موضوعيت دارد.



دانش اصول، يكي از ابزارهاي مهم براي فهم و استنباط احكام الهي است كه فقيهان بزرگ شيعي از روزگاران پيش تا به امروز در تكامل آن كوشيده اند.



در مقدمه اي كه آيةالله فاضل بر اين كتاب نوشته اند به شش مورد از نوآوريهاي حضرت امام اشاره كرده اند؛ مثلاً با طرح عدم انحلال خطابات عامّه به تعداد مكلّفان امر به اهم و مهمي را كه ضد يكديگرند تصحيح نموده است بدون نياز به مباحث مفصل و پيچيده مرتّب. و يا انكار تقسيم اوامر شرعي به اوّلي واقعي و اضطراري و ظاهري، بلكه امر واحدي است و تنها شرايط آن متفاوت است.



حضرت امام ابتدا تعليقه اي بر كفايه نوشته كه با انوار الهدايه در دو جلد چاپ شده است. اين حاشيه از ابتداي مباحث قطع و ظنّ كفايه تا پايان مبحث اشتغال را شامل مي شود. پس از آن تصميم مي گيرد كتاب مستقلي در علم اصول، تأليف كند و در سال 1370 ق رساله استصحاب و نيز تعادل و تراجيح را نوشته و در سال 1373 ق يادداشتهايي را كه مربوط به مباحث الفاظ بوده و اكنون با نام مناهج الاصول منتشر شده، تهيه مي كند و در سال 1386 ق رساله لا ضرر را تأليف مي كند.



كتاب مناهج مجموعه مباحث الفاظ اصول را دربردارد و انوار الهدايه مباحث قطع و ظنّ و شك (برائت، تخيير، اشتغال) را و رسائل ايشان مبحث لا ضرر و استصحاب و تعادل و تراجيح و اجتهاد و تقليد و تقيه را دربردارد، از اين رو مجموعه اين سه كتاب يك دوره كامل علم اصول به قلم مبارك حضرت امام خميني رحمه الله است.



مباحث كتاب مناهج الاصول به ترتيب كفايه است كه با بيان موضوع علم شروع مي شود و با بحث مطلق و مقيد پايان مي يابد. حضرت امام در هر مسأله اي از ابتدا به سراغ مباحث اصلي رفته و از مطرح كردن بحثهاي زايد يا توضيح واضحات و تكرار مكررات خودداري نموده است. در سرتاسر كتاب تبحر كامل و فوق العاده نويسنده آن به فلسفه كاملاً مشهود است و در هر بحث فلسفي كه وارد شده است همانند يك فيلسوف اظهارنظر مي كند و در چندين مورد حتّي آراء صدرالمتألهين قدس سره را مورد مناقشه فلسفي قرار داده است. در چند جاي كتاب، خود امام حواشي و تعليقاتي دارند كه با رمز «منه رحمه الله» مشخص شده است. و در برخي از موارد، مطالبي را از درس مرحوم آيةالله حاج شيخ عبدالكريم نقل كرده و آنها را مورد نقد و بررسي قرار مي دهد (رك: ج 1، ص 275) كه مي فرمايد: مرحوم حاج شيخ در اواخر عمر شريفشان قائل به اصالة التعبديه شدند. و گاهي به تقريراتي كه خود امام از درس حاج شيخ - رضوان الله عليهما - نوشته اند اشاره مي كند (رك: ج 2، ص 220) كه به احتمال زياد اين كتاب همچون برخي از كتابهاي ديگر امام از بين رفته است.



در جلد اول صفحه 377 بحث بسيار جالبي درباره كيفيت ثواب و عقاب اخروي مطرح كرده و مي گويد: برخي آنها را از قبيل تمثلات ملكوتي مي دانند و بعضي جعلي و عده اي به استحقاق مي دانند. (و متأسفانه علي رغم رايج بودن درس فقه و اصول در حوزه هاي علميه، درس معقول و اصول عقايد كمتر مطرح مي شود و لذا صحبت از استحقاق ثواب و عقاب بر سر زبانها شايع شده است در حالي كه حضرت امام مي فرمايد: حق آن است اگر كسي خداشناس باشد و نسبت خداوند متعال را با خلق بداند و در قواي عبد و نسبت آنها به خداوند تأمل نمايد هرگز لب به اين سخن نمي گشايد كه صرف نعمت خداوند در طريق طاعت او موجب استحقاق ثواب مي باشد. سپس مي فرمايد: بهتر است اين گونه مباحث به اهلش و به محلش سپرده شود.



به هر حال مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام به نحو بسيار خوبي كتاب را تصحيح و چاپ نموده است و زحمت زيادي را براي پيدا كردن اقوالي كه در متن تنها به عنوان «قيل» يا «قد يتوهم» به آنها اشاره شده متحمل شده است، كه جاي تشكر و سپاس فراوان دارد و در پايان كتاب نيز 11 فهرست آورده اند كه مفيدند گرچه فهرست اماكن و مدن، فرق و طوايف، كلمات مشروحه، گذشته از آنكه كامل نيستند براي اين گونه كتابهاي علمي اصولي، لزومي نداشته و مشكلي را حل نمي كند. براي اين گونه كتابهاي علمي استدلالي تنها فهرست كتب و اعلام و موضوعات و اصطلاحات و فهرست موضوعي كافي است.



در برخي از موارد نيز كلمات يا اشعار، آدرس داده نشده اند (رك: ج 1، ص 119 و ج 2، ص 240) و در ذكر آدرسها از روش واحدي پيروي نشده است گاهي در ابتداي نقل قول مأخذ آن را ذكر كرده اند و گاهي در پايان آن و حتّي در يك صفحه يك حديث را پيش از نقل آن و حديث ديگر را پس از نقل آن آدرس داده اند (ج 2، ص 164).



در ذكر بعضي از آيات شريفه قرآن مجيد نيز رسم الخط قرآن مراعات نشده مثل ج 1، ص 136 و ص 302 و در ج 2، ص 187 الدقائق الحكَميّه ضبط شده است كه غلط است و بايد به صورت مفرد الحِكْميّة باشد.



در پايان ذكر اين نكته جالب و بسيار آموزنده است كه بزرگان دين ما - در عين خواندن ادعيه و تقيّد شديد به عبادات شرعي - در هيچ شرايطي خود را از بحث علمي دور نگه نمي دارند به طوري كه حضرت امام خميني، رساله تعادل و تراجيح خود را در بيست و سوم ماه رمضان (ايام و ليالي قدر) به پايان برده است. آنگونه كه مرحوم صاحب جواهر كتاب ارزشمند جواهر را در شب قدر به پايان رساند و نيز مرحوم علامه طباطبائي تفسير شريف الميزان را در 23 رمضان به اتمام رسانده و مرحوم حاجي سبزواري نيز كتاب شرح منظومه را در 23 رمضان تمام كرده است و اينها همه شاهد آن چيزي است كه مرحوم شيخ صدوق نقل كرده كه مشايخ وي مي گفتند بهترين عمل در شب قدر تحصيل علم و معرفت به حلال و حرام الهي است.



فهرست منابع



1. قرآن مجيد.



2. آئينه دانشوران، سيد عليرضا ريحان الله، چاپ دوم، 1278ق.



3. آداب الصلاة، امام خميني، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، تهران، 1380.



4. آشنايي با بحار الانوار، احمد عابدي، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ، تهران، 1378ش.



5. آغاز و انجام، خواجه نصيرالدين طوسي، مؤسسه چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ، تهران، 1380ش.



6. استاد و مشايخ راويان (صحيفه كامل)، دكتر منصور پهلوان.



7. اعجاز البيان في تأويل ام القرآن، محمد بن اسحاق، قونوي، تصحيح سيد جلال الدين آشتياني، بوستان كتاب، قم، 1382ش.



8. الاسفار الاربعه (ج 1 - 3 - 6 - 9) محمد بن ابراهيم شيرازي صدرالمتألهين، دار احياء التراث العربي، بيروت، 1999م.



9. الاعجاز العلمي في الاسلام، (القران الكريم) محمد كامل عبد الصمد، الدار المصريه اللبنانيه قاهره، 1417.



10. الامان من اخطار الاسفار و الازمان، سيد بن طاووس، مكتبه مفيد، قم، بي تا.



11. التفسير الكبير، فخر رازي، داراحياء التراث العربي، بيروت، 1415.



12. التكامل في الاسلام، احمد امين، دارالكتب العلميه، اسماعيليان، قم، 1400.



13. الصحيفه السجاديه الثالثه، گرد آوري ميرزا عبد الله افندي اصفهاني، مكتبة الثقلين، قم، 1400ق.



14. الفتوحات المكيه، محي الدين ابن عربي، تصحيح عثمان يحيي، الهيئة المصرية العامة للكتاب، قاهره، 1405ق.



15. القرآن العظيم هدايته و اعجازه في اقوال المفسدين، محمد صادق عرجون، مكتبه الكليات، قاهره، 1966.



16. الكافي، محمد بن يعقوب كليني، تهران، دار الكتب الاسلامية، 1367ش.



17. المكاسب المحرمه (ج 1 و 2)، روح الله موسوي امام خميني، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، 1379ش.



18. اوصاف الاشراف، خواجه نصيرالدين طوسي، تصحيح محمد مدرسي، انجمن اسلامي الغدير، تهران، 1362ش.



19. بحار الانوار، علامه محمد باقر مجلسي، بيروت، مؤسسه الوفاء، 1403ق.



20. بصائر الدرجات، محمد بن حسن صفار، انتشارات كتابخانه آية الله نجفي مرعشي، قم، 1404ق.



21. تعليقات علي شرح فصوص الحكم و مصباح الانس، امام خميني(ره)، چاپ اول، قم، مؤسسه پاسدار اسلام، 1406.



22. تعليقات علي شرح المنظومة السبزواري، ميرزا مهدي آشتياني، بوستان كتاب، قم، 1378ش.



23. تفسير سوره حمد، امام خميني(ره)، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، 1378ش.



24. تفسير صافي، جلد 1، ملا محسن فيض كاشاني، قم، دارالمرتضي، 1399ق.



25. تفسير مجمع البيان (ج 10)، فضل بن حسن طبرسي، دار احياء التراث العربي، بيروت، 1339ش.



26. تفسير العياشي، محمد بن مسعود سمرقندي، تصحيح سيد هاشم رسول محلاتي، مكتبة علميه اسلاميه، تهران، بي تا.



27. تفسير القرآن الكريم، منسوب به محي الدين عربي، تصحيح مصطفي غالب، مكتبة علميه اسلاميه، تهران.



28. تفسير سوره حمد، روح الله موسوي خميني، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، 1375ش.



29. تفسير سورهتوحيد، امام خميني، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، تهران، 1375.



30. تقريرات فلسفه امام خميني، سيد عبدالغني اردبيلي، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، 1381ش.



31. توحيد صدوق، محمد بن علي بن حسين بن بابويه، معروف به شيخ صدوق، تصحيح سيد هاشم حسيني، تهران، مؤسسه نشر اسلامي، 1357ش.



32. جهاد اكبر يا مبارزه با نفس، روح الله موسوي امام خميني، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، 1373ش.



33. چهل مقاله، رضا استادي، انتشارات كتابخانه آية الله مرعشي، قم، 1371ش.



34. حافظ نامه (ج 2)، بهاء الدين خرمشاهي، انتشارات علمي و فرهنگي، تهران.



35. حكمة الاشراق، مجموعه مصنفات شيخ اشراق، شهاب الدين سهروردي، تصحيح و مقدمه هانري كربن، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگي.



36. خاتمه مستدرك الوسائل، ميرزا حسين نوري، انتشارات اسماعيليان، قم، 1383ق.



37. ديوان امام، روح الله موسوي امام خميني، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، 1373ش.



38. رحيق مختوم (بخش پنجم، ج اول)، عبد الله جوادي آملي، مركز نشر اسراء، 1375ش.



39. رسائل ابن عربي، محي الدين ابن عربي، دار احياء التراث العربي، 1421 ق.



40. رسائل قيصري، داود قيصري، تصحيح سيد جلال الدين آشتياني، دانشگاه فردوسي، 1357ش.



41. رساله لقاءالله، ميرزا جواد آقا ملكي تبريزي، به كوشش صادق حسن زاده، انتشارات علي(ع)، 1380ش.



42. رساله طلب و اراده، روح الله موسوي خميني.



43. رياض السالكين (ج 2)، سيد عليخان مدني شيرازي، تحقيق سيد محسن حسيني اميني، قم، مؤسسه النشر الاسلامي، 1409ق.



44. رياض السالكين، سيد عليخان حسيني، مؤسسه نشر اسلامي، قم، 1409 ق.



45. سرّ الصلوة امام خميني، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، چاپ ششم، 1378ش.



46. سي مقاله، رضا استادي، دفتر انتشارات اسلامي، قم، 1373ش.



47. سيماي انسان كامل از ديدگاه مكاتب، عبدالله نصري.



48. شرح الاسماء الحسني، ملا هادي سبزواري، تحقيق نجفقلي حبيبي، انتشارات دانشگاه تهران، 1372ش.



49. شرح حديث جنود عقل و جهل، روح الله موسوي خميني، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، 1377ش.



50. شرح چهل حديث، روح الله موسوي خميني، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، 1372ش.



51. شرح دعاي سحر، به مقدمه آقاي فهري، نهضت زنان مسلمان، تهران، 1359ش.



52. شرح منظومه (چاپ ناصري)، ملاهادي سبزواري، مؤسسه دارالعلم، قم، 1370ش.



53. شرح تجريد العقائد، علاء الدين قوشجي، مؤسسه آل البيت، قم، 1369ش.



54. شرح فصوص الحكم، محمد داود قيصري، تصحيح سيد جلال الدين آشتياني، تهران، انتشارات علمي فرهنگي، 1375ش.



55. شرح اشارات و تنبيهات، خواجه نصيرالدين طوسي، تهران، دفتر نشر كتاب، 1377ق.



56. شرح توحيد صدوق، قاضي سعيد قمي، تصحيح نجفقلي حبيبي، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1415ق.



57. شرح الاشارات، خواجه نصير الدين طوسي، دفتر نشر كتاب، تهران، 1365.



58. شوارق الالهام، فياض لاهيجي، كتابفروشي مرتضوي، تهران.



59. شواهد الربوبيه، صدرالمتألهين محمد بن ابراهيم شيرازي، تصحيح سيد جلال الدين آشتياني، مركز نشر دانشگاهي، تهران، 1360ش.



60. صحيفه امام، مجموعه آثار امام خميني، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، تهران، 1378.



61. صد ميدان، خواجه عبدالله انصاري، تصحيح قاسم انصاري، كتابخانه طهوري، تهران، 1362ش.



62. عرفان و عارف نمايان، ترجمه كسراصنام الجاهليه، ترجمه محسن بيدارفر، تهران، دانشگاه الزهراء، 1366ش.



63. عقيده اهل السنة و الجماعة، عبدالعزيز بن باز، تأليف محمد بن صالح العليمين.



64. علل الشرايع، محمد بن علي بن الحسين شيخ صدوق، مكتبه حيدري، نجف اشرف، 1385ق.



65. علم اليقين (ج 1)، ملا محسن فيض كاشاني، انتشارات بيدار، قم، 1371ش.



66. عيون اخبار الرضا عليه السلام، محمد بن علي بن الحسيني معروف به شيخ صدوق، انتشارات جهان، تهران، بي تا.



67. فصوص الحكم، محي الدين ابن عربيتصحيح ابو العلاء عفيفي.



68. قرآن پژوهشي، محمد مهدي فولادوند، موسسه فرهنگي الست فردا، تهران، 1381.



69. كتاب من لا يحضره الفقيه (ج 1)، محمد بن علي بن الحسين معروف به شيخ صدوق، درالكتب الاسلاميه، تهران، 1390ق.



70. كشف المراد، علامه حلي، تصحيح حسن حسن زاده آملي، مؤسسه نشر اسلامي، قم، 1376ش.



71. كشف الاسرار، امام خميني، بي تا، بي نا، بي جا.



72. كشكول شيخ بهائي (چاپ ناصري)، شيخ بهائي، كتابفروشي اسلاميه، تهران.



73. كيمياي سعادت، ابوحامد محمد غزالي، تهران، انتشارات علمي و فرهنگي، 1361ش.



74. كيهان انديشه (شماره 11 و 18)، مجموعه نويسندگان



75. مثنوي معنوي، جلال الدين محمد مولوي، تصحيح نيكلسون.



76. مجله نامه فرهنگ، مجموعه نويسندگان.



77. مجله حوزه (شماره 96)، مجموعه نويسندگان.



78. مجله علوم حديث ( ش 12)، مجموعه نويسندگان.



79. مجمع البحرين، فخرالدين طريحي، بيروت، مكتبة الهلال، 1985م.



80. مراة العقول (ج 9)، محمد باقر بن محمد تقي مجلسي، دارالكتب الاسلاميه، تهران، 1363ش.



81. مرصاد العباد، نجم الدين كبري، به اهتمام محمد امين رياحي، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1352ش.



82. مشارق الدراري، سعيد الدين فرغاني، تصحيح سيد جلال الدين آشتياني، قم، انتشارات دفتر تبليغات، 1379ش.



83. مصباح الانس، محمد بن حمزه فناري، انتشارات مولي، 1374ش.



84. مصباح الهداية، روح الله موسوي خميني، با مقدمه سيد جلال الدين آشتياني، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، 1376ش.



85. مصباح الشريعه، منسوب به حضرت امام صادق(ع)، كتابفروشي صدوق، تهران، 1362ش.



86. معاد جسماني در حكمت متعاليه، محمد رضا حكيمي، انتشارات دليل ما، قم، 1381ش.



87. مفاتيح الغيب، محمد بن ابراهيم شيرازي، صدرالمتألهين، تصحيح محمد خواجوي، مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگي، تهران، 1363ش.



88. مفتاح العلوم، محمد بن علي سكاكي، انتشارات اروميه، قم، بي تا.



89. مقدمات نص النصوص، سيد حيدر آملي، تصحيح هنري كربن و عثمان يحيي، گنجينه نوشته هاي ايراني، تهران، 1352 ش.



90. مقدمه تاريخ ابن خلدون، عبدالرحمن بن خلدون، دارالفكر، بيروت، 1408.



91. منازل السائرين، خواجه عبد الله انصاري، چاپ قاهره.



92. مولوي نامه (مولوي چه مي گويد)، جلال الدين همائي، مؤسسه نشر هما، تهران، 1369ش.



93. نامه هاي عرفاني، كنگره انديشه هاي اخلاقي و عرفاني امام خميني، قم، 1381.



94. نص النصوص، سيد حيدر آملي، تصحيح هنري كربن و عثمان يحيي، گنجينه نوشته هاي ايراني، تهران، 1352ش.



95. نقد النصوص، عبدالرحمان جامي، تصحيح ويليام چيتيك، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگي، 1370ش.



96. نهاية الحكمه، سيد محمد حسين طباطبايي، تحقيق و تعليق عباسعلي زارعي سبزواري، قم، مؤسسه النشر الاسلامي، 1417ق.



97. نهج البلاغة، گرد آوري سيد رضي موسوي حسيني، تصحيح صبحي صالح، قم، انتشارات هجرت، 1395ق.