تأليف: محمد حسين حسيني جلالي



ترجمه: قربانعلي اسماعيلي



قم، خاك پاكان(1)



قم



اين شهر در فاصله 150 كيلومتري تهران - مركز ايران - واقع شده است و پس از مشهد، دومين شهر مقدس ايران به شمار مي رود.



شهر قم توسط اشعريان و در زماني تأسيس شد كه ظلم و ستم نسبت به شيعيان، بخصوص اهل كوفه، افزايش يافته بود. هجرت آنان، اشعريان، به قم در سال 83 يا 94ق انجام گرفته است. بنابراين آنها اولين كساني بوده اند كه تشيّع را در ايران منتشر كرده اند. اين شهر دو بخش عرب نشين و فارس نشين داشته است كه قسمت فارس نشين «كوميدان» و قسمت عرب نشين آن تا زمان حاضر (1395ق) عربستان يا حسين آباد ناميده مي شود.



با فرود آمدن حضرت معصومه عليها السلام، دختر امام موسي كاظم عليه السلام، اين مكان به شهر تبديل شد. اين بانوي بزرگوار به خاطر شدّت ورع و تقوا «معصومه» ناميده مي شد. وي از مدينه به قصد مرو خارج شده بود تا برادرش امام رضا عليه السلام را ملاقات كند.



در تاريخ قم حسن بن محمد قمي آمده است:



«پيران قم از پدرانشان براي ما نقل كرده اند كه چون مأمون در سال دويست قمري، امام رضا عليه السلام را براي ولايت عهدي از مدينه به مرو برد، فاطمه، خواهر امام رضا عليه السلام، در سال 201ق به قصد ديدار او از مدينه خارج و چون به ساوه رسيد، بيمار شد. آنجا سؤال كرد ميان او و قم چقدر فاصله است؟ گفتند: ده فرسخ. گفت: مرا به آنجا ببريد. ايشان را به قم آورده و در خانه موسي بن خزرج بن سعد اشعري فرود آوردند. (سپس مي گويد:) در برخي روايتها آمده است كه چون خبر آمدن ايشان به قم رسيد، بزرگان قم و در رأس آنها موسي بن خزرج از وي استقبال كردند. موسي بن خزرج چون به حضور ايشان رسيد، مهار شتر را تا منزل خودش به دست گرفت و حضرت معصومه عليها السلام هفده روز در منزل او به سر برد؛ تا اين كه وفات يافت. موسي دستور داد ايشان را غسل و كفن كردند. سپس بر وي نماز خواند و در قطعه زميني كه متعلّق به خودش بود، دفن كرد؛ تا اين كه زينب دختر محمد بن علي الجواد گنبدي روي آن ساخت. (و مي گويد:) محرابي كه فاطمه عليها السلام در آن نماز مي خواند، تاكنون در خانه موسي موجود است و مردم آن را زيارت مي كنند.



گفته مي شود كه آن حضرت در اول ذي قعده سال 183ق به دنيا آمد و در دهم ربيع الثاني 201ق وفات كرد؛ همان طور كه در كتيبه مرقد كه به خط كوفي است (آن چنان كه در راهنماي قم آمده است)، چنين نوشته شده: «فاطمه دختر موسي در سال 201ق وفات كرد. محمد بن طاهر بن ابي الحسن اين سطور را نوشت و اين بنا را ساخت. اهداء كننده صندوق: مظفر بن احمد بن اسماعيل، و سازنده آن: محمد بن طاهر در دوم رجب سال 652ق».



ائمه عليهم السلام شيعيان را به اين شهر راهنمايي كرده اند. امام صادق عليه السلام فرموده است: «چون فتنه تمام سرزمينها را فرا گرفت، بر شما باد به قم و اطراف و نواحي آن؛ چون بلا از آن برداشته شده است».



و نيز فرمود: «خداوند حرمي دارد كه مكه است، و رسول او نيز حرمي دارد كه مدينه است، و اميرالمؤمنين عليه السلام حرمي دارد كه كوفه است، و ما نيز حرمي داريم كه در سرزمين قم است. به زودي زني از فرزندان من كه فاطمه ناميده مي شود، در آنجا دفن خواهد شد. پس هر كس او را زيارت كند، بهشت بر او واجب مي شود». و به همين دليل تأكيدات فراواني در مورد زيارت آن حضرت وارد شده است.



امام رضا عليه السلام مي فرمايد: «هر كس در حالي كه حق او را مي شناسد او را زيارت كند، بهشت بر او واجب مي شود». و امام جواد عليه السلام نيز فرمود: «هر كس قبر عمه ام را در قم زيارت كند، در حالي كه حق او را بشناسد، بهشت بر او واجب مي شود. مشروط كردن زيارت به شناختن حق او هم در شروط زيارت و هم در چنگ زدن به حقايق اسلامي مؤثر است و مورد تأكيد قرار گرفته است».



گوشه اي از تاريخ مزار[حضرت معصومه عليها السلام ]



- در سال 256ق زينب، دختر امام جواد عليه السلام كه براي زيارت مزار عمّه اش به قم آمده بود، قبر آن حضرت را تجديد بنا كرد.



- در سال 350ق ابوالحسين زيد بن احمد بن بحر اصفهاني، حرم را بازسازي كرد.



- در سال 429ق ابوالفضل عراقي از رجال دوران سلجوقي به تجديد بناي حرم پرداخت.



در دوران شاه اسماعيل صفوي حرم مجدداً تجديد بنا شد و در دوره صفويان توجه بيشتري به حرم معطوف شد. پادشاهان به زيارت آن شتافته، وصيّت مي كردند كه پس از مرگ در كنار حرم دفن شوند. پادشاهان نيز در آنجا دفن شده اند:



1. شاه صفي، متوفاي 1052ق، اولين پادشاه صفويه.



2. شاه عباس دوم، متوفاي 1077ق.



3. شاه سليمان، متوفاي 1105ق.



4. شاه سلطان حسين، متوفّاي 1215ق.



فتحعلي شاه، دومين پادشاه قاجار، دستور داد قبر و گنبد را طلاكاري كنند كه در سال 1213ق پايان يافت. توجّه نسبت به حرم مطهر حضرت معصومه پيوسته تا زمان حاضر نيز ادامه داشته است.



مرقد حضرت معصومه عليها السلام 20*95*2*20/10 متر مساحت دارد و لوحه مرقد و كتيبه هايي قرآني به خط كوفي و ثلث در آنجا وجود دارد؛ از جمله متن زير: «بنده ضعيف، فقير و نيازمند به رحمت خداوند متعال و نيازمند بخشش او مظفر بن احمد بن اسماعيل بن وزير الشهيد معين الدين احمد بن فضل بن محمود، به خاطر رضايت خداوند تعالي در تقرب به او و پيامبرش و محمّدصلي الله عليه وآله و خاندان طاهرينش - كه درود خداوند بر او و تمامي آنان باد - دستور نوشتن اين كتيبه را داد. خداوندا! مردان و زنان مؤمن و مسلمان و زندگان و مردگان آنان را به رحمت خود بيامرز! اي مهربان ترين مهربانان! نويسنده: ابوزيد، دوم رجب سال 602ق».



در لوحه مرقد نيز متن ذيل خوانده مي شود: «نوشت و ساخت آن را محمد بن ابو طاهر بن حسين».



بر روي مزار، چوبهايي كه با كاشي معرق پوشانده شده، قرار دارد كه بر آن عبارتهاي زير نوشته شده است: «ساختن اين روضه منوّره مقدّسه كه سميّه نور چشم پيامبر، فاطمه دختر مولا و سرور ما ابو ابراهيم موسي بن جعفر بن محمد بن علي بن حسين - به آن شرافت بخشيد... در زمان گستراننده امنيّت و ايمني و نابودكننده كفر و طغيان، پراكننده عدل و احسان و هدايت كننده مهربان به بهترين اديان سلطان بن سلطان ابوالمظفر طهماسب بهادر خان - كه خداوند متعال ملك و سلطنتش را جاودان گرداند و نيكي و احسان او را به جهانيان برساند و سايه عدالت او را بر سر مسلمانان تا روز قيامت بگستراند - اتفاق افتاد. نويسنده: علي حسيني سال 950ق».



مسافات مرقد و مضافات آن به حدود 3527 متر بالغ مي شود كه چند مسجد را در بر مي گيرد؛ از جمله مسجد اعظم كه آية الله بروجردي رحمه الله زعيم و مرجع بزرگ شيعه در عصر خود بنا كرده است.



[مزارات ديگر در قم ]



در حومه قم نيز مزار و مرقد برخي از بزرگان و مشاهير واقع شده است؛ از جمله:



1. مرقد علي بن جعفر صادق عليه السلام.



2. سيد موسي المبرقع، پسر امام محمد جواد عليه السلام كه در 22 ربيع الثاني سال 296ق وفات يافت و محدث نوري در كتابي به نام البدر المشعشع زندگينامه او را ذكر كرده است.



3. مرقد شيخ علي بن بابويه صدوق متوفّاي سال 329ق.



4. مرقد زكريا بن آدم اشعري از اصحاب امام رضا عليه السلام در «شيخان».



5. مرقد جعفر بن موسي بن قولويه و ديگران... .



6. مرقد علي بن ابراهيم قمي صاحب تفسير.



7. مسجد جمكران. جمكران نام روستايي است در شش كيلومتري قم بر سر راه كاشان. در تاريخ قم نوشته حسن بن محمد بن حسن قمي به نقل از كتاب مونس الحزين في معرفة الحق واليقين نوشته شيخ ابوجعفر محمد بن بابويه قمي، از شيخ با تقوا حسن بن مثله جمكراني نقل شده است كه در شب سه شنبه هفدهم رمضان سال 293ق از خواب برخاست و امام زمان(عج) را ديد كه به او دستور مي دهد كه آنجا مسجدي بسازد و گفت: «به زودي در اينجا نشانه اي خواهيم گذارد».