تأليف: سيد عبدالرزاق كمونه حسيني



ترجمه: عبدالعلي صاحبي



قم يكي از آرامگاههاي خاندان پاك پيامبر صلي الله عليه وآله(1)



قم



قم به ضمّ «ق» و تشديد «م» كلمه اي است فارسي و شهري است كه معمولاً با كاشان ذكر مي شود. طول قم از نظر جغرافيايي 64 درجه و عرض آن 34 درجه و دو سوّم درجه است، و آن شهري است جديد و اسلامي كه از ايرانيان قبل از اسلام در آن نشاني نيست. نخستين كسي كه آن را به صورت شهر در آورد، طلحة بن احوص اشعري بود. در قم آب انبارهايي است كه در سردي و گوارايي آب آن در روي زمين نظير ندارد.



قم از نظر جغرافيايي ميان اصفهان و ساوه واقع است. شهري بزرگ و تميز است و تمام اهاليش شيعه دوازده امامي هستند. آغاز شهر شدن آن در زمان حجّاج بن يوسف به سال 83 هجري بوده است. سببش آن بود كه عبدالرحمان بن محمّد بن اشعث بن قيس از سوي حجّاج امير سيستان بود و به گفته حموي(2) بر عليه او قيام كرد.



گروهي از خاندان ابوطالب و فقهاي شيعه در قم دفن شده اند كه عبارت اند از:



1. سيّده جليله فاطمه دخت امام موسي كاظم عليه السلام؛ سيّد مهدي قزويني در فلك النجاة، خوانساري در روضات الجنّات، مجلسي در بحار نقل كرده اند كه قبر فاطمه عليها السلام در قم است. شيخ صدوق در كتاب ثواب الاعمال و عيون اخبار الرضا به اسنادش از پسر امام رضا، حضرت جواد عليهما السلام، نقل كرده كه فرمود: «هر كه عمّه ام را در قم زيارت كند، اهل بهشت است».(3) مجلسي در بحار نقل كرده كه حسن بن محمّد قمي رحمه الله تاريخي براي شهر خود (قم) نوشته و در آن مي گويد:



«از حضرت صادق عليه السلام روايت شده كه: به راستي خداي را حرمي است كه همان مكّه مي باشد، و پيامبر خدا حرمي دارد كه مدينه است، و اميرالمؤمنين عليه السلام حرمي دارد كه كوفه است، و براي ما هم حرمي است و آن قم مي باشد و به زودي زني از اولاد من به نام فاطمه در آنجا دفن شود و هر كه او را زيارت كند، بهشت بر او واجب گردد».



اين سخن را حضرت وقتي فرمود كه مادر حضرت موسي كاظم عليه السلام هنوز به موسي حامله نشده بود.(4) سيّد جعفر بحرالعلوم(5) نقل كرده:



«امّا فاطمه كبرا دختر موسي كاظم عليه السلام همان است كه امروزه به معصومه مشهور است و در قم آرامگاه بزرگي دارد. و نقل مي شود كه گنبد كنوني، كه بر روي قبر اوست، در سال 529 هجري به فرمان مرحومه شاه بيگم دختر عماد بيگ ساخته شده، ليكن طلاكاري گنبد با بعضي جواهراتي كه بر روي قبر نصب شده، از آثار فتحعلي شاه قاجار است».



2، 3، 4. قبر زينب، ام محمّد، ميمونه، دختران امام محمّد جواد عليه السلام به گفته حاج شيخ عباس قمي(6) در قم كنار قبر فاطمه دختر امام موسي كاظم عليه السلام است.



5 . در قم، ابوالحسن حسين بن حسن بن جعفر بن محمد بن اسماعيل بن امام جعفر صادق عليه السلام درگذشت. شيخ عليّ بن شيخ محمّدرضا آل كاشف الغطاء در سمير الحاظر وانيس المسافر، جلد چهارم،(7) از تاريخ قم نقل مي كند كه ابوالحسن ساكن قم بوده تا مرگ او را دريافته است و به قول حاج شيخ عباس قمي(8) نزديكبه قبر حضرت فاطمه عليها السلام دختر موسي كاظم عليه السلام، در مقبره بابلان دفن شده است.



6. در قم، حمزة بن احمد بن محمّد بن اسماعيل بن محمّد بن عبدالله الباهر بن امام علي زين العابدين عليه السلام دفن شده. در كتاب رياض الانساب، كه به بحرالانساب فارسي معروف است، نقل شده كه قبر حمزة بن احمد ياد شده در قريه بابلان است.



7. در قم، موسي مبرقع بن امام محمّد الجواد بن امام علي الرّضا بن موسي كاظم عليه السلام مدفون است. ابن عنبه در العمده و سيد ضامن ابن شدقم در تحفه گفته اند كه موسي در قم مرد و قبرش در همان جاست. در تحفه آمده است:



«وي به سال 256 از كوفه بيرون شد و به قم آمد و همان جا ساكن شد و در 23 ربيع الآخر سال 296 هجري درگذشت و همان جا در خانه اي دفن شد كه به خانه محمّد بن الحسن بن ابي خالد اشعري ملقّب به شيبوله معروف بود و قبر موسي معروف مي باشد».



8. در قم، محمّد بن موسي المبرقع بن امام محمد جواد عليه السلام دفن شد. شيخ بهايي در كشكول گويد:



«او نخستين نفر از سادات رضوي بود كه به سال 256هاز كوفه وارد قم شد و به سال 292 همان جا وفات يافت».



مؤلّف گويد: ابن شدقم نقل كرده كه موسي مبرقع در همين تاريخ وارد قم شد. شيخ بهايي نقل كرده كه محمّد بن موسي نخستين كسي است كه در اين تاريخ وارد قم شده است.



مؤلف گويد: نخستين كسي كه وارد قم شده، موسي مبرقع بوده، امّا درگذشت او در همين تاريخ است، و همسرش بريهه، دخت جعفر بن امام هادي عليه السلام، پس از او از دنيا رفت و در كنار قبر شوهرش به خاك سپرده شد.



9. در قم، ابو علي محمد اعرج بن احمد بن موسي مبرقع بن امام جواد عليه السلام درگذشت. در تحفه و در تاريخ قم آمده است:



«او سوّم ربيع الاول سال 315هدرگذشت و در مقبره محمد بن موسي مبرقع در قم دفن شد و خواهرانش فاطمه، بريهه، امّ سلمه، امّ كلثوم، و عمّه هايش زينب دختر موسي مبرقع و مادر موسي با او بودند، و همه در كنار محمد بن موسي دفن شدند».



اين قول را حاج شيخ عباس قمي(9) نقل كرده است.



10. در قم، ابو عبدالله احمد بن محمّد الاعرج بن احمد بن موسي مبرقع بن امام محمّد جواد عليه السلام وفات يافت. وي به سال 311هبه دنيا آمد و در صفر سال 358 درگذشت و با موسي مبرقع دفن شد. قبرش به قبر احمد بن موسي مبرقع معروف است، ولي احمد بن موسي مبرقع به قم نيامده و قبر از اين احمد است (احمد بن محمّد اعرج». اين مطلب را حاج شيخ عباس قمي(10) گفته است.



11. در قم، قبر ابراهيم بن محمّد اعرج بن موسي بن ابراهيم مرتضي بن امام موسي كاظم عليه السلام واقع است. در رياض الانساب، كه معروف به بحرالانساب فارسي است، آمده كه قبر ابراهيم در قم مي باشد.



12. در قم، قبر احمد بن اسحاق بن ابراهيم عسكري بن موسي بن ابراهيم مرتضي بن امام موسي كاظم عليه السلام قرار دارد. در رياض الانساب آمده كه قبر احمد بن اسحاق در قم است.



13. در قم، قبر حمزة بن احمد بن محمّد بن اسماعيل بن محمّد بن عبدالله الباهر بن امام علي زين العابدين عليه السلام قرار دارد و به نقل حاج شيخ عباس قمي(11)، زيارتگاه او در قم در ميدان زكريّا بن آدم است.



14. در قم، حسين بن محمّد بن احمد مختفي بن عيسي بن زيد بن امام علي زين العابدين عليه السلام به قتل رسيد. ابوالحسن عمري در المجدي گويد كه وي در قم به قتل رسيد.



15. در قم، يحيي بن جعفر بن امام علي هادي بن محمّد الجواد عليه السلام وفات يافت. ابراهيم و يحيي صوفي، دو فرزند جعفر بن امام هادي عليه السلام، به قم آمدند تا ماترك خواهر خود، بريهه همسر محمد بن موسي مبرقع، را مطالبه كنند و چون ماترك او را گرفتند، ابراهيم برگشت، ولي يحيي بن جعفر در قم ماند؛ تا در همان جا درگذشت. به قول شيخ عباس قمي(12)، يحيي بن جعفر در قم با دختر امين الدين ابوالقاسم مرزبان بن مقاتل ازدواج كرد.



16. در قم، قبر احمد بن قاسم بن احمد بن علي عريضي بن امام جعفر صادق عليه السلام قرار دارد و قبر خواهرش فاطمه هم در آنجاست. به گفته حاج شيخ عباس قمّي در منتهي الآمال اثر بقعه قديمي است.



17. در قم، عليّ بن مهدي بن محمّد بن حسين بن زيد بن محمّد بن احمد بن جعفر بن عبدالرحمن بن محمد بطحاني بن قاسم بن حسن بن زيد بن امام حسن بن علي بن ابي طالب عليه السلام دفن شده است. ابن عنبه درباره او گويد: «وي در ناحيه قم، در مدرسه اي كه در محله سورانيك واقع است، دفن شده است».



18. در قم، قبر محمّد بن عبدالله بن حسين بن عليّ بن محمّد بن امام جعفر صادق عليه السلام واقع است. در رياض الانساب آمده كه قبر او در قم و به قبر سيّد سربخش معروف است.



19. در قم، ابوالقاسم عليّ بن محمّد بن حمزة بن احمد بن اسماعيل بن محمّد بن عبدالله الباهر بن امام علي زين العابدين عليه السلام دفن شده است. عميدي در مشجّر الكشّاف گويد: «وي نقيب قم بود و در ري از دنيا رفت، به قم حمل شد و قبرش در آنجاست».



20. در حومه قم، محمّد بن احمد بن محمّد بن حسين بن عليّ بن عمر اشرف بن امام علي زين العابدين عليه السلام به قتل رسيد. ابوالحسن عمري در المجدي گويد: «عبدالعزيز بن ولف در زمان معتمد عبّاسي در وادي قم با شكنجه گردنش را زد». و اين درست ترين روايتهاست. روايت شده كه در جنگ زمان مستعين به قتل رسيده؛ ليكن قول اول صحيح تر است.



21. در قم، قبر ابوجعفر محمّد بن علي بن محمّد بن حمزة بن احمد الرخ بن محمّد الاكبر بن اسماعيل بن محمّد الارقط بن عبدالله باهر بن امام علي زين العابدين عليه السلام قرار دارد. ابوطالب مروزي در انساب الطالبيّه راجع به او گويد:



«وي در قم نقيب بود و مردي ديندار، دانشمند، و رئيس و بزرگوار بود. وي روحي بزرگ و همّتي بلند داشت. در زمان ابن كاكوله علاء الدوله در ري سرپرست نقابت بود. وي در ري از دنيا رفت و قبرش در قم است».



22. در قم، گروهي از اصحاب امامان عليهم السلام و كساني كه از آن بزرگواران روايت مي كرده اند، دفن شده اند؛ از جمله زكريّا بن آدم بن عبدالله بن سعد اشعري قمي كه موثّق و بزرگوار بوده و در خدمت حضرت رضا عليه السلام وجهه اي داشته است.



23. در قم، قبر زكريّا بن ادريس بن عبدالله بن سعد اشعري قمّي قرار دارد. او از ابوعبدالله و ابوالحسن و رضا عليه السلام (امام صادق، امام كاظم، امام رضا عليهم السلام) روايت مي كرده و حضرت رضا بر او رحمت فرستاده است.



24. در قم، قبر آدم بن اسحاق بن آدم بن عبدالله بن سعد اشعري قرار دارد و قبرش در شيخان الكبير قم مي باشد و مورد اعتماد بوده است.



25. در قم، قبر عليّ بن ابراهيم بن هاشم قمّي است كه در حديث ثقه بوده است.



26. در قم، قبر ابوالحسن عليّ بن حسين بن موسي بن بابويه قمي است كه در زمان خود از بزرگان قم و مقدم بر تمام آنان و فقيه و مورد اعتماد و وثوق بوده و به سال 329ه . درگذشته است.



27. در قم، قبر احمد بن اسحاق بن عبدالله بن سعد بن مالك احوس اشعري قرار دارد. او از بزرگان قم و مورد اعتماد بود و از ابوجعفر دوّم (امام محمّد تقي) و ابوالحسن (حضرت رضا عليهما السلام) روايت مي كرده است و از اصحاب خاص حضرت هادي عليه السلام بود. او صاحب الزمان عليه السلام را ديده است.



28. در قم، قبر محمّد بن قولويه واقع است كه از بهترين ياران سعد بن عبدالله قمي و او پدر ابوالقاسم جعفر بن محمّد بن قولويه بود.



29. در قم، قبر ريّان بن شبيب قرار دارد كه شيخ هاشم خراساني در منتخب التواريخ از او ياد كرده است. علامه حلّي در الخلاصه گويد: «ريّان بن شبيب دايي معتصم بوده و موثّق است». و شيخ محمّد اردبيلي(13) گويد: «ريّان ساكن قم بود و مردم قم از او روايت مي كردند و او خود از حضرت رضا عليه السلام روايت مي كرد».



30. در قم سيّد قطب الدين فضل الله حسني راوندي سيد ضياء الدين ابوالرضا دفن شده. وي علامه روزگار خود و استاد پيشوايان زمان خويش بوده است. اين قول را اردبيلي(14) نقل كرده و شرح حالش مفصل است.