در جلد اول و دوم قسمتي از علماء و بزرگان شهرستان قم قبل از تأسيس حوزه از زمان شيخ بزرگوار صدوق تا ورود مرحوم آيةالله حائري و بعد از تشكيل حوزه به دست آن مرحوم را ياد نموديم واكنون در اينجا بعضي ديگر را كه مانده بود، به طور فهرست و يا مشروح يادآور مي شويم:



1. حجة الاسلام آقا شيخ محمد ابراهيم بن محمد علي قمي عالمي فقيه و پرهيزكاري مقدس از شاگردان صاحبالضوابط و صاحب جواهر و علامه انصاري داماد شيخ مشكور نجفي بوده و در تهران اقامت نموده تا در 28 جمادي الثاني 1301 ق وفات نموده. فاضل مراغي در كتاب المآثر و الآثار (ص 179) وي را يادنموده است.



2. حجة الاسلام آقا سيد ابراهيم بن سيد محمود بن محمد علي قمي طباطبايي عابدي ورع و زاهدي متقي برادر مرحوم آيةالله العظمي حاج آقا حسين قمي بوده و حدود 1362ق وفات نموده.



3. حجة الاسلام آقا سيد ابراهيم بن محمد القمي عالمي فاضل معاصر شيخ عبدالنبي كاظمي متوفا 1256 بوده است.



4. حجة الاسلام آقا شيخ ميرزا ابوالحسن بن مولا صادق قمي از علماء و فضلاي شاگردان ميرزا حسين خليلي و غيره بوده و در قم به خدمات ديني به جاي والدش مرحوم آيةالله حاج ملا صادق صاحب مدرسه حاجي ملا صادق قيام نموده تا از دنيا رفته و ايشان والد آيةالله حاج ميرزا مصطفي صادقي قمي از علماي معاصر قم است كه ذكرش در جلد دوم گذشت.



5. حجة الاسلام آقا شيخ ميرزا ابوطالب قمي داماد ميرزاي قمي بوده كه در جلد اول ذكرش گذشت.



6. حجة الاسلام آقا شيخ احمد بن ميرزا حسن قمي عالمي جليل و مرجعي بزرگوار در تهران و از شاگردان ميرزاي رشتي بوده و برادرش آقا شيخ محمد كه نيز از ائمه جماعت تهران و از شاگردان علامه خراساني بوده است.



7. حجة الاسلام آقا سيد احمد بن سيد محمود بن محمد بن علي طباطبايي قمي، برادر بزرگ مرحوم آيةالله العظمي حاج آقا حسين قمي عالمي عامل و متقياز شاگردان ميرزا حبيب الله رشتي در نجف بوده و در دوازده شعبان 1334 وفات نموده است.



8. حجة الاسلام آقا سيد اسحاق قمي، عالمي جليل و متقي از شاگردان شيخ انصاري بوده و در سال 1324ق وفات نموده.



9. حجة الاسلام آقا شيخ باقر بن مولا محمد قمي، عالمي عامل و فقيهي نبيه و پرهيزكاري پارسا از شاگردان ميرزاي شيرازي در سامره بوده و در مسجد هندي نجف اقامه جماعت مي نمود و مورد توجه افاضل و اخيار و وجوه اهل علم نجف بوده و در 1334 وفات نموده است.



10. حجة الاسلام آقا سيد محمد تقي بن سيد اسحاق قمي، عالمي اديب و دانشمندي پارسا و متقي بوده و درسال 1344ق وفات نموده.



11. حجة الاسلام آقا سيد جواد بن سيد عليرضا رضوي قمي، عالمي كبير و فقيهي متبحر و رجالي ماهر و در اصل آقا سيد محمد تقي ملقب به آقا جواد، ولي لقب بر اسمش غلبه كرده و معروف به سيد جواد شده. وي از شاگردان علامه شيخ محمد تقي اصفهاني صاحب حاشيه معالم و داراي تأليفاتي به نام مقاليد الاحكام و ينابيع الحكم بوده و در سال 1303 وفات نموده.



12. حجة الاسلام آقا شيخ حبيب الله قمي، عالمي عامل و عابدي پارسا و موثق از شاگردان ميرزاي آشتياني و حاج ميرزا حسين خليلي و علامه يزدي و علامه خراساني بوده و در قم به وظايف ديني و روحي اشتغال داشته تا در حدود 1330 وفات نموده.



13. حجة الاسلام آقا شيخ حبيب الله بن شيخ زين العابدين قمي، ساكن زيران ورامين متولد 1289 و متوفا 1359 داراي تأليفات عديده به نام: 1. اتمام النعمه، 2. انيس الذاكرين، 3. الايضاح، 4. جامع الأخبار، 5. جوامع الخيرات، 6. خلد برين، 7. درر الفرائد، 8. كشف الفوائد، 9. رد شبهات الجبريه، 10. زاد الناسكين، 11. شمس المشرقين، 12. الفوائد الحسينيه، 13. نهاية الامال، 14. نتايج الافكار، و غيره بوده است.



14. حجة الاسلام آقا سيد ميرزا حسن قمي عالمي فاضل و مقدسي متقي از شاگردان ميرزا حبيب الله رشتي و غير او از اعلام بوده و در حدود 1325ق در قم وفات نموده است. فرزند فاضل و پرهيزكارش مرحوم حجة الاسلام حاج سيد احمد مشرف حسيني از علماي معاصر ما مقيم در درود بودند كه در ذي حجه 1394ق وفات نمودند.



15. حجة الاسلام آقا سيد حسن بن سيد اسماعيل حسيني قمي حايري عالمي جليل از شاگردان مير سيد علي يزدي حايري در كربلا و تلامذه ميرزاي بزرگ شيرازي در سامره و ميرزا محمد تقي شيرازي و سيد محمد اصفهاني (سيد استاد) و علامه سيد محمد حسين شهرستاني بوده و داماد شهرستاني مذكور گرديده و تا آخر عمر قيام به وظايف روحي نمود تا از دنيا رفته است.



16. حجة الاسلام آقا شيخ ميرزا محمد حسن بن ميرزا آغاسي قمي عالمي بزرگ و فقيهي جليل القدر و مجتهدي عظيم الشأن از شاگردان سيد حسن مدرس اصفهاني و شريك درس ميرزاي بزرگ شيرازي در درس شيخ انصاري بوده. وي در 1241ق در قم متولد و در 1304ق در قم وفات نموده و در مسجد امام عليه السلام امامت و در قم مرجعيت داشته است.



17. حجة الاسلام شيخ ميرزا حسن بن شيخ باقر بن مولا محمد قمي نجفي عالم بزرگوار از شاگردان آخوند خراساني بوده و در سال 1370ق وفات نموده است.



18. حجة الاسلام آقاي آقا شيخ حسن بن مولا حسين كوچه حرمي قمي، عالمي رئيس و فاضلي جليل از شاگردان ميرزا محمد عسكري بوده و در قم رياست علمي و ديني داشته تا از دنيا رفته است.



19. حجة الاسلام آقا شيخ محمد حسين بن بهاء الدين محمد قمي، عالمي متبحر از شاگردان ميرزا ابوالقاسم صاحب قوانين بوده و بر قوانين حاشيه اي به نام توضيح القوانين داشته است.



20. حجة الاسلام آقا سيد حسين قمي عالمي جليل، از مراجع عصر خود بوده و فاضل مراغي او را در مآثر والآثار (ص 159) توصيف به اجتهاد و از علماي معاصر دولت ناصرالدين شاه قاجار معرفي نموده. وي درحدود 1308 وفات نموده است.



21. حجة الاسلام آقا شيخ حسين قمي علامه اي كبير و فقيهي جليل از شاگردان بزرگ ميرزاي شيرازي و شريك درس و بحث علامه ميرزا محمد تقي شيرازي و بعد از فوت استادش (سيد) به قم آمده و به وظايف ديني در كمال ورع و احتياط پرداخته تا در سال 1321ق وفات نموده.



22. آيةالله شيخ ملا حسين قمي از اكابر علماء و اجلاي فقهاء و مراجع امور ديني مردم در عصر خود و داراي رياست علمي و روحي بوده در قم. وي از شاگردان صاحب جواهر و بعد شيخنا الانصاري و معروف به آغا حسين كوچه حرمي بوده و بعد از 1315 وفات نموده است.



23. حجة الاسلام آقا سيد حسين بن سيد اسماعيل قمي حائري، عالمي فاضل و پارسايي پرهيزكار از اجلاي علماي كربلا بوده و در حدود 1325 وفات نموده است.



24. حجة الاسلام آقا شيخ محمد حسين بن ملا حسن نجار قمي، عالمي كبير و فقيهي صالح بوده و در سال 1359ق در قم وفات نموده است.



25. حجةالاسلام آقا شيخ محمد رضا قمي، فقيهي بارع و عالمي جليل از شاگردان ميرزاي شيرازي بوده و در تهران اشتغال به وظايف ديني و روحي داشته تا وفات نموده است.



26. حجة الاسلام آقا سيد زين العابدين بن سيد جواد حسيني رضوي قمي عالمي بزرگ و فقيهي صالح از شاگردان حاج ميرزا حسين خليلي و شيخ محمد طاها و شيخ هادي تهراني و آخوند خراساني و علامه يزدي بوده و بعد از 1327 وفات نموده.



27. حجة الاسلام آقاي حاج ملا صادق قمي صاحب مدرسه حاجي از اكابر علماء و اعاظم دانشمندان قم بوده و فاضل مراغي در المآثر والآثار (ص 153) وي را ياد نموده است.



28. آية الله آقا سيد صادق قمي از فحول علماي قم واعاظم شاگردان شيخ انصاري و ميرزاي بزرگ شيرازي بوده و در قم صاحب مسجد و مدرسه و رياست تامه بوده و در سال 1338 وفات نموده است.



وي داراي پنج فرزند روحاني به نام: 1. آيةالله حاج سيد محمود، 2. حاج سيد ابوالقاسم، 3. حاج سيد ابوالحسن، 4. حاج سيد فخرالدين، 5. حاج سيد احمد روحاني و سر سلسله سادات و بيت روحاني قم مي باشد.



29. حجة الاسلام آشيخ محمد صادق بن حاج كاظم قمي عالمي كامل و فقيهي عامل از شاگردان ميرزاي رشتي و آيةالله خليل تهراني و علامه يزدي بوده و در حدود 1350ق وفات نموده است.



30. حجة الاسلام آسيد ميرزا عبدالحسين بن سيد جواد بن سيد عليرضا حسيني طاهري قمي، عالمي جليل از شاگردان آخوند خراساني و شريعت اصفهاني بوده و در سال 1337ق بعد از مراجعت از نجف اشرف به قم وفات نموده است.



31. حجة الاسلام آشيخ علي بن ابي طالب قمي عالمي بزرگ و فقيهي بارع و اديبي متفنن از شاگردان آخوند خراساني و سيد محمد كاظم يزدي و ميرزا حسين خليلي بوده و در سال 1320 وفات نموده است.



32. حجة الاسلام آشيخ علي بن محمد تقي قمي عالمي حكيم و فاضلي جليل از شاگردان ميرزاي آشتياني و ميرزا ابوالحسن جلوه و غيرهم بوده و در حدود 1240 وفات نموده است.



33. حجة الاسلام آسيد عليرضا بن سيد جواد بن سيد عليرضاي حسيني طاهري قمي فاضلي جليل بوده و در حدود 1310 وفات نموده.



34. حجة الاسلام آشيخ غلامحسين قمي عالمي متقي از فضلاي اجلاء، داراي مقام علم و ورع از شاگردان ميرزاي آشتياني در تهران و ميرزا حسين خليلي و آخوند خراساني و سيد محمد كاظم يزدي و شريعت اصفهاني در نجف اشرف بوده و در سال 1337 وفات نموده است.



35. حجة الاسلام آشيخ غلامعلي قمي، عالمي صالح و متقي و فاضلي جليل و پارسا از افاضل شاگردان آخوند خراساني و مشار بالبنان مقيم سامراء بوده و در آنجا وفات نموده و جنازه اش حمل به نجف و در جوار حضرت علي عليه السلام مدفون شده است. داراي دو فرزند فاضل به نام آشيخ محمود (داماد مرحوم آيةالله حاج شيخ علي اكبر برهان تهراني) وآشيخ هادي، كه از افاضل نجف مي باشند، بوده است.



آية الله زاهدي قمي



36. مرحوم مبرور حجة الاسلام والمسلمين آية الله حاج شيخ علي بن شيخ ابراهيم بن شيخ محمد علي قمي نجفي از علماي نامي و زهاد سامي و معروف به «زاهد قمي» معاصر ما بوده است.



وي در 27 رمضان در سال 1380ق در تهران از دختر علامه شيخ مشكور نجفي متولد شده و در بيت علم و تقوا پرورش يافته و مقدمات و سطوح اوليه را در تهران خوانده. آن گاه به نجف اشرف مهاجرت نموده و از ابحاث ميرزا حبيب الله رشتي و علامه آخوند ملا محمد كاظم خراساني و علامه حاج ميرزا حسين خليلي و علامه آسيد محمد كاظم يزدي و آشيخ رضا همداني صاحب مصباح الفقيه استفاده نموده و به مدارج علم و كمال رسيده و بيشتر به علم و عبادت و زهد و قناعت پرداخته و در مسجد هندي اقامه جماعت نموده و خود نگارنده مدتها ناظر و شاهد بودم كه وجوه آيات عظام و علماي اعلام و مراجع كرام مانند: آيةالله آقا ضياء الدين عراقي و حاج شيخ محمد حسين كمپاني اصفهاني و حاج شيخ موسي خونساري و حاج شيخ محمد علي كاظميني و حاج سيد محسن حكيم و آقا ميرزا عبدالهادي شيرازي و آسيد محمود شاهرودي و آية الله العظمي حاج سيد ابوالقاسم خويي و حاج شيخ كاظم شيرازي و آشيخ عبدالكريم جزايري و صدها نفر امثالهم به وي اقتداء نموده و درك جماعت او را فوز و فيض عظيم مي شمردند.



آن مرحوم در درس اخلاق ناسك و سالك بزرگ الي الله آخوند ملا حسينقلي همداني (م 1311) شركت و استفاده سرشار نموده و روش آن عالم رباني را گرفته و علم حديث و درايه را از مرحوم حاج ميرزا حسين نوري بهره مند شده است. داراي تأليفات عديده مي باشد كه صاحب الذريعه آن را در كتابش ذكر كرده است و از آنهاست كتب زير:



1. شرح التبصره در ده جلد بزرگ؛ 2. صلوة المسافر بحث فقهي استدلالي؛ 3. تقريرات استادش ميرزا حبيب الله رشتي و حاج ميرزا حسين خليلي تهراني و آخوند خراساني؛ 4. الرجال: تراجم اسانيد كافي؛ 5. الاجاره؛ 6. الكشكول، در چندين جزء. داراي فرزندان صالح و برومندي است كه ذيلاً مي نگارم:



1. علامه فاضل مرحوم آشيخ حسن قمي داماد شيخ مشكور صغير كه در راه كربلا به دست قطاع الطريق در حياة والدش مقتول گرديد؛



2. شيخ شريف كه به مرض سل در زندگي پدرش در تهران وفات و در مقبره ابن بابويه مدفون شده است؛



3. شيخ محمد نيز در زمان پدرش وفات نمود و او اهل فضل و تقوا بود؛



4. حجة الاسلام والعالم العلام حاج شيخ موسي كه از معاودين و اعلام معاصرين قم مي باشد؛



5. حاج محمد جعفر كه از اخيار تجار و اصناف مي باشد؛



6. يك دختر كه همسر علامه شيخ محمد مؤمني قوچاني نجفي بوده است.



آن مرحوم در سال 1366ق مبتلا به كسالت شده و در بغداد و تهران معالجه نموده، ولكن مفيد نشده تا در شب چهارشنبه 22 جمادي الاولي 1371ق وفات نموده و در جوار مولي الموحدين مدفون گرديده است.



اما فرزند جليلش حاج شيخ موسي كه مثال الباقين و بقية الماضين است، در سال 1327ق در نجف از صبيه مرحوم محمد تقي قائم مقام نوري، كه از اعيان دولت قاجاريه بوده، متولد شده و در بيت علم و زهد پرورش يافته و پس از خواندن مقدمات و سطوح از دراسات فقه و اصول آيةالله العظمي ميرزا عبدالهادي شيرازي و آيةالله ميرزا محمود شيرازي سامرائي و شيخ محمد تقي آل راضي استفاده نموده است. نگارنده گويد: مترجم معظم ما در قضاي حوايج اخوان و مساعدت به مستمندان سعي بليغ و همت عالي دارد.



داراي سه فرزند ذكور است:



1. آقا عبدالصاحب خياط؛ 2. آقا شيخ محمدرضا؛ 3. آقا شيخ عبدالرسول كه از فضلا و محصلين جدي هستند. ادام الله توفيقاتهم آمين يا رب العالمين.(1)