هر كشور و ملتي و هر خانواده و جمعيتي، داراي دو سرمايه مادي و معنوي مي باشد. اما سرمايه هاي مادي كشورها داشتن معدنهاي طلاي سياه به نام نفت و طلاي زرد و الماس و عقيق و فيروزه و ساير سنگهاي قيمتي و سنگ مرمر و گروميت [گرانيت ] و معدنهاي فلزات چون: آهن و مس و سرب و نقره و داشتن جنگلها و زمينهاي قابل كشت و امثال اينها. و سرمايه هاي مادي خانواده ها، منازل وسيع و زيبا و فرشها و تجملات و تزئينات وغيره مي باشد.



و اما سرمايه هاي معنوي هر كشور و خانواده و هر ملت و جمعيت، داشتن شخصيتهاي علمي و دانشمندان وزين و نويسندگان مبرز و گويندگان بليغ و ادباي ظريف و شعراي توانا و اطباي حاذق و اساتيد كامل و سياستمداران عاقل مي باشد.



اما كتاب از سرمايه هايي است كه مصداق هر دو مي باشد؛ يعني هم سرمايه مادي و هم سرمايه معنوي است و كشورهاي مترقي و متمدن و ملتهاي اصيل به اين سرمايه بزرگ مبالات نموده و كتابخانه هاي خود را به رخ ديگران مي كشند. اصولاً كتاب براي جوانان رهنمايي است كه آنها را به طرف شرافت و فضيلت مي كشاند؛ زيرا جواني آميخته به هيجان و غرور است؛ براي پيران تسليت و مونسي است كه آنها را از محنت و بدبختي، رهايي مي دهد؛ زيرا پيري دوره ظلمت و وحشت زندگي است.



نيكبخت و سعادتمند واقعي كسي است كه هم صحبتي كتاب خوب را از همه خوشيها بهتر و بالاتر داند. كسي كه با كتاب زندگي مي كند، هميشه زنده است.



كلام بعضي از ادباء درباره كتاب



الكتاب نعم الأنيس في ساعة الوحده ونعم المعرفة في دار الغربة ونعم القرين والدخيل ونعم الزائر والنزيل وعاء ملي ء علماً وإناء ملي ء مزحا وجدا.



وحبذا بستان يحمل في خرج وروض يقلب في جحر هل سمعت بشجرة تؤتي أكلها كل حين بألوان مختلفة وطعوم متباينة. هل سمعت بشجرة لا تذري وزهر لا يتوي وثمر لا يفني ومن لك بجليس يفيد الشي ء وخلافه والجنس وضده ينطق عن الموتي ويترجم عن الاحياء إن غضبت لم يغضب وإن عربدت لم يصحب اكتم من الأرض وانم من الريح وأهوي من الهوي واخدع من المني وامتع من الضحي وانطق من سحبان.



هل سمعت بمعلم تحلي بخلال كثيره وجمع اوصافاً عديده. عربي، فارسي يوناني، هندي، سندي، رومي، وغير ذلك ان وعظ اسمع وان الهي امنع قبر الاسرار ومخزن الودايع. قبة العلوم وينبوع الحكم ومعدن المكارم ومونس لا يسئم يفيدك علم الاولين ويخبرك عن كثير من اخبار المتأخرين.



هل سمعت في الأولين أو بلغك أن أحداً من السالفين جمع هذه الأوصاف مع قلة مؤنته محمله لا يزرؤك شيئاً من دنياك.



نعم المدخر والعده والمشتغل والحرفه جليس لا يطريك ورفيق لا يملّك يطيعك في الليل طاعته بالنهار ويطيعك في السفر طاعته في الحضر ان اطلت النظر اليه اطال امتاعك وشحذ طباعك وبسط لسانك وجود بيانك وفخم الفاظك ان الفته خلد علي الايام ذكرك وان درسته رفع في الخلق قدرك وان نعته نوه عندهم باسمك يقعد العبيد مجالس الملوك فاكرم به من صاحب واعزز به من موافق.



قال الحسن بن طباطبائي العلوي: الكتب حصون العقلاء اليها يلجئون وبساتينهم فيها يتنزهون وقيل ايضاً انفاق الفضة علي كتب الآداب يخلف عليك ذهب الألباب.



اجعل جليسك دفترا في نشره للميت من حكم العلوم نشور

وكتاب ملم للأديب مؤانس ومؤدب ومبشر ونذير

ومفيد آداب ومونس وحشة وإذا انفردت فصاحب وسمير



قال علي عليه السلام: «الكتب بساتين العلماء وقال عليه السلام: الكتاب احد المحدثين». وقيل أيضاً:



نعم الكتاب إذا خلوت كتاب تلهو به ان خانك الاصحاب

لا مفشياً سرّاً إذا استودعته وتفاد منه حكمة وصواب



اشعار فارسي در وصف كتاب:



بهتر ز كتاب در جهان ياري نيست در غمكده زمانه غمخواري نيست

هر لحظه از او به گوشه تنهايي صد راحت هست و هرگز آزاري نيست



ابوالقاسم حالت گويد:



پيوسته كتاب، همزبان علماست دمساز و رفيق مهربان علماست

با اين همه گلهاي معاني كه در اوست باغ حكما و بوستان علماست



جامي گويد:



انيس كنج تنهايي كتاب است فروغ صبح دانايي كتاب است

بود بي مزد و منت اوستادي ز دانش بخشدت هر دم گشادي

درونت همچون غنچه از ورق پر به قيمت هر ورق زان يك طبق در

ز يكرنگي همه هم روي و هم پشت گر ايشان را زند كس بر لب انگشت

به تقرير لطايف لب گشايند هزاران گوهر معني نمايند

گهي اسرار قرآن باز گويند گه از قول پيمبر راز گويند

گهت از رفتگان تاريخ خوانند گه از آينده اخبارت رسانند



حوزه علميه قم از بدو تأسيس آن، به همت والاي مرحوم آيةالله حائري، براي رفاهيت و مطالعه و مراجعه محصلين و طلاب علوم دينيه و مدرسين به كتب ملزومه، تأسيس كتابخانه در مركز حوزه مدرسه فيضيه نموده و اكنون كه بيش از پنجاه سال از عمر حوزه قم مي گذرد، دهها كتابخانه و قرائتخانه مجهز دارد كه مورد استفاده عموم روحانيين مي باشد كه مشروحاً نگارش مي دهم:



1. كتابخانه مدرسه فيضيه



اين كتابخانه در سال 1349ق مطابق بيستم آبان ماه 1309ش، نه سال بعد از ورود مرحوم آيةالله حايري به همت آن مرد نامي، كه خود بنيانگذار حوزه علميه قم است، تأسيس گرديد. اين كتابخانه پيش از ورود مرحوم آيةالله بروجردي، داراي 4500 جلد كتاب بود و مدّت ها به حال ركود مي گذرانيد، بالخصوص كه جاي مناسبي براي مطالعه كنندگان نداشت.



محلّ كتابخانه طبقه فوقاني مدرس مدرسه فيضيه است. از موقع ورود مرحوم آيةالله بروجردي به قم (1325) و تصدي رسمي امور حوزه و از جمله مدرسه فيضيه و كتابخانه آن، همت به ترميم و تعمير كتابخانه و توسعه و تعميم كتب آن گماشتند و تا پايان زندگاني بالغ پنج هزار جلد كتاب بر تعداد آن افزودند. به علاوه جمعي از علماء و اهل فضل و مردم خيرانديش نيز كتابخانه هاي خود را اهداء و تعداد معتنابهي كتاب ابتياع و به اين كتابخانه، كه مستقيماً در اختيار طالبين علم است، اختصاص دادند و اكنون سيزده هزار جلد كتب متنوّع: فقه و اصول و تفسير و حديث و فلسفه و كلام، منطق، رياضي، رجال، تراجم، تاريخ، هيئت، نجوم، طب، لغت، شعر، ادب و غيره است و شبانه روز در اختيار دانشجويان علوم ديني و فضلاي حوزه علميه قم است و صدها تن از محصلين در آن سرگرم مطالعه هستند.



كتب خطي كتابخانه در حدود دو هزار جلد است كه در ميان آنها كتب ذي قيمت و نسخه هاي نفيس و منحصر به فرد، كه از هر جهت جالب و ديدني است، وجود دارد. قفسه بندي كتابخانه سابقاً بسيار نامنظم بود. در سالهاي آخر زندگاني مرحوم آيةالله بروجردي، يكي از بازرگانان خيرانديش تهران، آقاي حاج فرج الله موحدي، با كسب اجازه از آن مرحوم همت گماشت و قفسه هاي فلزي براي آن خريده و به طرز كتابخانه هاي عمومي روز، كتاب در آن چيده اند. به علاوه به منظور حفظ نسخ نفيس خطي، يك عدد ويترين 4*3 جداگانه مقابل درب ورودي جاي داده كه اختصاص به كتب خطي دارد. همچنين يك كفش خانه از نوع قفسه فلزي به منظور نگاهداري كفش مراجعين در محل كفش كن سابق نصب كرده اند و نيز پنكه هاي سقفي و كتب بسياري ابتياع و وقف كتابخانه نموده اند كه همه به هزينه بازرگان نامبرده و به مبلغ سيصد هزار ريال تمام شده است.



چنان كه گفتيم چون كتابخانه در سابق، از لحاظ محل براي مطالعه مراجعين در مضيقه بود، به امر مرحوم آيةالله بروجردي سالني به طول شانزده متر و عرض هشت متر، كه از هر جهت جالب و ديدني است، ساختند كه به واسطه پنجره هاي بزرگ، كه مشرف به رودخانه قم است، از هر جهت فرحبخش و براي مطالعه مناسب و مطلوب است. اين سالن كه به قدر كافي وسيع و گنجايش مراجعين را دارد، با هفت قطعه فرشهاي مرغوب 4*3 مفروش شده و از اين حيث نيز بر خلاف سابق، مخصوصاً در فصل زمستان مراجعين با راحتي و آسايش بيشتري مي توانند مطالعه نمايند.



كتابخانه مدرسه فيضيه يگانه كتابخانه اي است كه مي توان گفت اغلب فضلاء و دانشمنداني كه در گوشه و كنار كشور مشغول ترويج دين و راهنمايي مردم به سوي حق و حقيقت و راستي و درستي هستند، از سرچشمه آن استفاده كرده اند؛ چيزي كه در اينجا لازم به ذكر مي دانم اين است كه در سانحه اخيري كه در دوم فروردين سال جاري براي مدرسه فيضيه روي داد، بحمد الله كتابخانه از آفت مهاجمين تبهكار و وحشيگريهاي آنان مصون و اينك علماء و دانشمندان و محصلين حوزه علميه از فيوضات آن بهره مند هستند.



2. كتابخانه مسجد اعظم



مرحوم آيةالله بروجردي پس از شروع به ساختمان مسجد اعظم، به فكر افتادند كه اين بناي با شكوه و با عظمت را با تأسيس يك كتابخانه مهم و مجهز تكميل كنند. اعلام اين موضوع و تصميم آيةالله فقيد براي تأسيس كتابخانه در مسجد اعظم در محافل علمي و ديني با شور و شعف استقبال شد؛ زيرا اين بناي عظيم و مجلل، بدون كتابخانه براي مراجعين مختلف كه از اطراف مملكت و خارج ايران به بازديد آن مي آيند، ناقص به نظر مي رسيد.



كتابخانه در سمت مغرب صحن مسجد اعظم، واقع شده و داراي يك مخزن و دو سالن مطالعه و يك اطاق براي دفتر و يك راهرو مشترك مي باشد. مخزن كتابخانه واقع در صحن مسجد و به مساحت 176 متر مربع است كه از سمت مشرق آن ايواني به مساحت 44 متر مربع در طرف صحن مسجد جدا شده و باقي مانده كه به مساحت 123 متر مربع مي باشد، مخزن كتابخانه است. اين مخزن، مانند ساير قسمتهاي مسجد از آهن و سيمان و آجر ساخته شده و به وسيله يك بالكن كه آن نيز به شكل جالبي از آهن ساخته شده قفسه ها به دو طبقه تقسيم گرديده است.



در پشت اين مخزن و ايوان بزرگ مجاور آن، راهروي در كنار رودخانه به طول چهل متر است. درب ورودي كتابخانه از آنجا باز شده و از طبقه فوقاني آن براي سالن مطالعه استفاده مي شود. به صلاحديد معمار مسجد، مهندس لرزاده، بر روي راهرو و قدري از فضاي رودخانه با آجر و آهن سقفي زده شده و بدين گونه يك اطاق دفتر و دو سالن بزرگ براي مطالعه بنا گرديده است.



مخزن كتابخانه با قفسه بندي فعلي گنجايش پانزده هزار جلد كتاب را دارد و چنانچه بر قفسه هاي آن افزوده شود، ظرفيت بيش از پنجاه هزار جلد كتاب خواهد داشت و در يك نوبت سيصد نفر مي توانند به آساني در سالنهاي آن مطالعه نمايند.



متصدي و سرپرست و مدير اين كتابخانه از بدو تأسيس آن جناب حجة الاسلام آقاي حاج ميرزا ابوالقاسم دانش آشتياني است كه در توسعه اين كتابخانه و جلب كتب براي آن بسيار ساعي و جدي است كه با نشريات خود در خصوص كتابخانه خدماتي انجام داده و حقّاً عامل مؤثري براي حفظ و نگاهداري اين مؤسسه علمي و ديني است و اكنون بالغ بر شصت هزار جلد كتاب در رشته هاي مختلف علمي و فني دارد كه حدود دو هزار جلد آن كتابهاي مرحوم آيةالله حاج آقا حسن فريد محسني، و حدود چهل هزار كتابهاي آقاي رمضاني، و بقيه كتب مرحوم آيةالله بروجردي است.



نخست بنا بود روز نيمه شعبان 1380ه . كتابخانه رسماً افتتاح شود، ولي آن روز متأسفانه حادثه درد پاي آن مرحوم، مانع از آمدنشان شد. ناچار موكول به روز جمعه هفتم ماه شوال شد و مقدّمات جشن فراهم گرديد و از علماء و فضلاء دعوت به عمل آمد كه در جشن مزبور شركت جويند؛ اما با كمال تأسف آن روز نيز مصادف با نخستين روز بيماري آيةالله فقيد شد و سرانجام منجر به فاجعه رحلت جانگداز آن پيشواي عاليقدر گرديد. آقاي اثنا عشري قمي براي تهنيت روز نيمه شعبان مزبور و افتتاح كتابخانه گويد:



امروز جهان شور و نشاط ديگري داشت رخسار فلك ديده زيبنده تري داشت

غم رفت و نشاط آمد و روز و شب گيتي روشن همه گرديد كه شمس و قمري داشت

دل بر سر هر بام به شوق تو پر افراشت جان سوخت ز هجران تو تا بال و پري داشت

آن مهدي موعود به حق منتظر ما كو در سر هر راه دل منتظري داشت

درياي وجود عرضه همي كرد به عالم در دامن خود بهتر از او گر گهري داشت

افسانه سرايان همه رفتند و نهادند هر كس كه به خاطر به جز از او خبري داشت

جمعي همه جان داده و برخي همه دل را بنمود نثار رهت هر كس هنري داشت

در پاي تو افكند به شكرانه وصلت هر كس كه به سوداي وصال تو سري داشت

شد رشك چمن فتنه گل غيرت بستان هر خانه كه امروز به كوي تو دري داشت

در سايه شمشير تو هر حادثه بنشست خاموش شد آن شعله كه برق خطري داشت

امروز تويي نايب او آيت عظما زيرا كه تو چون دادرس دادگري داشت

خرم ز تو شد يكسره بستان فقاهت از آنكه چو تو رنجكش رنجبري داشت

شمشير وي اندر كف پر قدرتت امروز حقا كه نمايان شد و برق ظفري داشت

تا بد به جهان سايه ات اي شاخ برومند اين باغ ز تو برگ و بر بي ثمري داشت

علم و هنر از خاك بر افلاك رساندي ره بسپرد آن كس كه چه تو راهبري داشت

كردي تو به پا مكتبه در مسجد اعظم زآن دست برومند كه هر لحظه بري داشت

در نيمه شعبان به رخ خلق گشودند باغي كه ز هر شاخه نويد ثمري داشت

در سيصد و هشتاد پس از سال هزارم گلزار فضيلت گل شاداب تري داشت



ناگزير بعد از رحلت آن مرحوم، در روز جمعه 27 شوال مطابق 25 فروردين 1340ش طي مراسم بسيار ساده اي، با حضور فرزندان آيةالله فقيد و جمعي از مراجع كنوني و علماء و فضلاء و ساير طبقات، در حالي كه به جاي جشن و شادماني، قطرات اشك بر گونه حاضرين جاري بود، كتابخانه رسماً افتتاح شد و شعراي حوزه مانند آقاي اثناعشري قمي و جناب حاج شيخ عباس مصباح زاده، قصايدي درباره آن مرحوم و تأسيس و تاريخ كتابخانه مزبور سرودند كه قسمتي از قصيده آقاي مصباح زاده را در اينجا تقديم مي دارم:



از غم و شادي ما ميرد اگر خصم حسود شيعيان را ديده و دل روشن و پر نور باد

پرسدار كس زين بهشت آيين بنا نبود شگفت التي لم يخلق ار گويي به مثلش في البلاد

رو بخوان الله اعلم حيث يجعل كن به حق امر خود تفويض، ان الله بصير بالعباد

گر بگويند اين چنين بي دانشان در گوشه اي از ره نابخردي يا اينكه از راه عناد

كارخانه به بود زين مسجد كيوان شكوه قول آنان را بهل، بنگر ولي با چشم حاد

اين چنين مسجد به بار آرد فقط سازنده را كارگاهي بهتر از اين در كجا داري به ياد

مفتي اعظم بناي مسجد اعظم نمود آنكه سقف مرجعيت را بود ركن و عماد

آيةالله بروجردي زعيم شيعيان نايب صاحب زمان و صاحب علم و سداد

در جوار دختر موسي بن جعفر الغرض ساخت چون اين مسجد آباد را آن مرد راد

بهر تجديد حيات و هستي دانشوران فكر تأسيس كتبخانه در اين مسجد فتاد

همت عالي و طبع آسمان آساي او سال بگذشته بر اين عالي هدف دستور داد

با عنايتهاي حق نسبت بدين مرد بزرگ در كف مقصود آمد حاصل گنج مراد

شد فراهم اين چنين گنجينه اي بهر كتب وين قرائتخانه را هم بهر آن بنيان نهاد

گنج اندر پيش اين گنجينه حرفي مهمل است بحر اندر جنب اين دريا نيايد در عداد

فرق اين گنجينه با آن گنج در پيش خرد آن قدر شد كه بياض ديده دارد با سواد

اين نجوم تابناك اندر سماوات علوم گرد شمس علم و تقوي ماه انّ خير زاد

گفت مصباح از پي تاريخ سال افتتاح باب علم از آيةالله بروجردي گشاد



3. كتابخانه مدرسه حجتيه



ساختمان اين كتابخانه همان مدرسه كوچك مرحوم آيةالله حجت است كه گفتيم سابقاً پارك كامران ميرزا بوده و در سال 1364 توسط مرحوم آيةالله حجت خريداري گرديد. در سال 1331ش به امر آن مرحوم طلاب ساكنين آن به مدرسه نو بنياد و بزرگ حجتيه منتقل و آن محل اختصاص داده شد به كتابخانه. در آن موقع نخست تعدادي كتاب از طرف باني عاليقدر آن اهداء گرديد و به مرور ايام نيز بر آن افزودند. مرحوم آيةالله بروجردي نيز توجهي به آن كتابخانه داشتند. كتابخانه مدرسه حجّتيه، امروز داراي شش هزار جلد كتاب در رشته هاي مختلف ديني و ادبي و تاريخي و رجالي و تفسيري و حديثي است. كتابخانه مدرسه حجتيه، واقع در طبقه فوقاني مدرسه قديم حجتيه و داراي يك مخزن بزرگ و دو مخزن كوچك و دو سالن براي مطالعه است و ايام تحصيلي شب و روز در اختيار مراجعين است كه اغلب طلاب مدرسه حجتيه مي باشند.



4. كتابخانه آستانه مقدسه



كتابخانه آستانه مقدسه حضرت معصومه عليها السلام در سال 1331ش از طرف حاج ابوالفضل توليت، توليت آستانه تأسيس گرديد. ايشان نخست 1500 جلد كتب كتابخانه خود را به كتابخانه آستانه اختصاص داده و بدين گونه مواد اوليه آن تأمين و سپس به هزينه آستانه مقدسه، به مرور ايام كتب لازم را خريداري و به آن افزودند. مرحوم آيةالله بروجردي نيز تا در قيد حيات بودند، از كمك و اهداي كتب به آن دريغ نمي فرمودند. همچنين از طرف بعضي از مؤلفين و علماء نيز كتابهايي به كتابخانه اهداء و بالنتيجه، امروز داراي شش هزار جلد كتاب مختلف و نفيس است. مزيّت آن نسبت به كتابخانه هاي قم در اين است كه كتب ادبي و تاريخي و نشريات جديد فراوان دارد.



محل كتابخانه تا دو سال پيش در يك اطاق مستطيل شكل فوقاني، سمت جنوب صحن بزرگ متصل به ايوان آيينه و گنبد مطهر و صحن موزه بود؛ ولي چون كتب آن افزايش يافت و مراجعين زياد گرديد و جا براي هر دو تنگ بود، طبقه فوقاني سمت مشرق صحن كوچك متصل به مدرسه فيضيه را از طرف آستانه اختصاص به آن دادند كه تاكنون نيز كتابخانه است.



اين محل داراي دو اطاق و يك سالن مطالعه و يك مخزن و اطاق مدير و آبدارخانه است. كتابخانه آستانه در تمام سال به استثناي دو ماه تابستان، از صبح تا ظهر به طور رسمي باز و همه طبقات از آن استفاده مي نمايند.



5. كتابخانه آيةالله العظمي نجفي مرعشي



اين كتابخانه، كه در خيابان ارم در مقابل مدرسه علميّه معظّم له واقع است، داراي بناي مجلل چهار طبقه مي باشد و بيش از پنجاه هزار كتاب مختلف در هر رشته و علوم و فنون دارد كه 35 هزار كتاب آن از كتب شخصي آن جناب است كه وقف عموم فرموده اند و بقيّه كتابهايي است كه مردم متدين و علاقه مند اهداء و تقديم به كتابخانه معظم له نموده اند. بالغ بر پانزده هزار كتب خطي و نفيس دارد كه صدها ميليون ريال ارزش دارد و از جهت كم و كيف از كتابخانه هاي كم نظير ايران و بلكه خاورميانه است. مساحت آن 1500 متر مربع و شامل قسمتهاي مختلف به شرح زير مي باشد:



1. مخزن كتب چاپي در طبقه چهارم؛ 2. مخزن كتب خطي در طبقه زير؛ 3. صندوقهاي نسوز براي كتب نفيس خطي؛ 4. قسمتهاي عكس برداري از كتب خطي؛ 5. نمايشگاه؛ 6. چاپخانه؛ 7. صحّافي؛ 8. اطاق مخصوص نويسندگان؛ 9. اطاق جهت اطّلاع نابيناها از راه گوش و غيره؛ 10. قسمتي براي پذيرايي از مستشرقين و توريستهاي خارجي.



فهرست كتب خطي اين كتابخانه بيست مجلد است كه دو جلد اوّل و دوم آن طبع شده و مجلدات ديگر آماده و متدرجا به طبع خواهد رسيد. و از برنامه هاي اختصاصي اين كتابخانه، اهداي كتب است به كتابخانه هاي دنيا.



سالن بزرگ و مدرن مجهزي براي مطالعه و قرائت صدها نفر دانشمند و دانشجو و غيره دارد كه در شب و روز براي استفاده آماده و مهيّاست.



كتابخانه مزبور به همّت والا و سعي بليغ حضرت آيةالله العظمي مرعشي نجفي (دام مجده) بنا و تأسيس شده و مخزن دهها هزار كتب نفيس و ارزنده متنوع و مختلف در هر علم و فن قديم و جديد و به زبانهاي مختلف از عربي و فارسي و اردو و كجرات و انگليسي و آلماني و فرانسوي و روسي و سانسكريت و غيره است و از كتابخانه هايي است كه مورد توجّه جهانگردان و توريستها و اسلام شناسان و ايران شناسها و مستشرقين ديگر مي باشد.



6. كتابخانه دار التبليغ اسلامي قم



اين كتابخانه، كه در جنب دارالتبليغ اسلامي در خيابان بيمارستان فاطمي قرار دارد، از كتابخانه هاي مهم حوزه علميه قم است و بالغ بر بيست هزار كتاب مطبوع و مخطوط در علوم و فنون مختلفه بالاخص كتب متنوّع ديني و درسي دارد و در شبانه روز در ساعات معيني باز و در اختيار دانشجويان و دانشمندان مي باشد و سالن مطالعه وسعت صدها نفر را دارد و با وسايل روز، از صندليها و ميزهاي مدرن مجهز، و در حال حاضر از بهترين و پرجمعيت ترين كتابخانه ها و قرائتخانه هاي حوزه علميه و شهرستان مذهبي قم است.(1)



دارالمؤمنين قم



ما در جلد اول اجمالاً تاريخ قم را ذكر نموديم و چون از جلد سوم به ترتيب الفباء شهرستانها را ياد كرديم، در اين جلد به حرف قاف و قم رسيديم كه بسياري از مطالب مربوط به قم در آنجا جا مانده و نيز مساجد و مزارات و بعضي از اعلام پس در اينجا استدراك و تدارك مافات نموده و باز آنچه ما به آن دست نيافتيم، به گفته بزرگان: «كم ترك الاول للآخر» به عهده ديگران مي گذاريم.



شيرواني در صفحه 472 بستان گويد: قم از بلاد عراق [عجم ] و مشهور آفاق است. از اقليم چهارم، هوايش اندك گرم و آبش از كاريز و خاكش حاصلخيز، رود آب هم دارد. گويند آن شهر را طهمورث ديوبند احداث كرد و به مرور ايام، روي به خرابي آورد. حجاج بن يوسف ثقفي بر تعمير آن همت گماشت و نيز گفته اند كه ابتداي بناي قم در سنه 83ه . در زمان عبدالملك بن مروان روي نمود تا آنچه را كه در جلد اول ياد كرديم.



نگارنده گويد: قم - كه عددش با عدد علم برابري مي كند، زيرا به حساب ابجد ق (100)، ميم (40) جمعاً 140 مي باشد؛ ع (70)، ل (30)، ميم (40) نيز جمع آن 140 مي شود - از روز نخستش مركز علماء و دانشمندان و رجال برجسته علم و حديث بوده و به واسطه مزار كثير البركات حضرت فاطمه معصومه عليها السلام مورد توجه ارباب دانش و همواره به آن رفت و آمد و اقامت داشته اند. روي همين لحاظ، پيوسته دارالايمان و دارالعلم و مدينة المؤمنين و مجمع العلماء بوده و به مظاهر ديني و اماكن مقدسه مساجد و مزارات و مدارس توجه مخصوص داشته و لذا مزارات و مساجدش بسيار و ما فهرست آنها را از تاريخچه وقف آقاي شهابي نگاشته و نسبت به بعضي از آنها توضيح بيشتري مي دهيم.