درباره شخصيت حضرت فاطمه معصومه عليها السلام و تاريخ شهر قم، در طول قرن هاي گذشته و عصر حاضر، ده ها جلد كتاب و مقاله و جزوه و مطالب پراكنده و سودمند در كتابهاي علما و دانشمندان و محققان به رشته تحرير درآمده است؛ كه با وجود تكراري بودن بعضي از آنها، هر كدام با نگرش خاص خود توانسته گوشه اي از جلوه ملكوتي و معنوي حضرت فاطمه معصومه عليها السلام فرزند امام موسي بن جعفر عليهما السلام، و ويژگي هاي شهر كهن قم را به نمايش بگذارد؛ چنان كه درباره شهر قم هم، ناگفته هاي فراواني وجود دارد.



شناختنامه حضرت فاطمه معصومه عليها السلام و شهر قم با گردآوري و تأليف مجموعه رساله هاي خطي و سنگي و نوشته ها و گفتارهاي پراكنده خطي و سنگي و چاپي درباره حضرت فاطمه معصومه عليها السلام و امامزادگان و تاريخ شهر قم، در صدد بازشناسي و معرفي مقام علمي و معنوي كريمه اهل بيت عليهم السلام و ساير امامزادگان و معرفي تاريخ شهر قم است.



در اين شناختنامه، مطالب پراكنده از كتابهاي خطي و سنگي و چاپي از تمام موضوعات و محورهاي شهر قم و شخصيت حضرت فاطمه معصومه عليها السلام انتخاب شده است تا بيشتر مفيد فايده باشد، و نيز از كتابهاي چاپي 60 - 50 سال گذشته تا مدخل دايرة المعارف جهت مقايسه و رشد اطلاعات در دهه هاي اخير تا چه حد رو به فزوني گذاشته است.



در پايان نيز از ميان دهها سفرنامه، دو سفرنامه انتخاب شده يكي از شخصيت ديني و مذهبي از داخل ايران كه بيش از 90 سال پيش آن را به رشته تحرير درآورده، و ديگر سفرنامه يك شخصيت خارجي فرانسوي، كه 36 سال پيش نوشته است. اينك به معرفي تك تك رساله ها و گفتارها و مقالات مي پردازيم:



رياض الرضوان



در كتابخانه مسجد اعظم قم، مجموعه اي خطي به شماره 569 شامل بيست و يك رساله از مير محمدحسين بن مير محمد صالح بن عبدالواسع الحسيني خاتون آبادي است، رساله نوزدهم اين مجموعه، رساله رياض الرضوان در آداب زيارت امام رضا عليه السلام و حضرت معصومه عليها السلام و حضرت عبدالعظيم حسني عليه السلام و امامزاده حمزه عليه السلام به زبان فارسي است. روضه دوم اين رساله مشتمل است بر فضيلت و كيفيت زيارت حضرت معصومه (رضي الله عنها) و ساير مزارات شريفه كه در قم واقع است، و اين روضه شامل دو باب است، كه باب اول در فضيلت و كيفيّت زيارت حضرت معصومه عليها السلام و باب دوم در بيان مزارات شريفه ديگر كه در قم است.



اين قسمت از نسخه خطي كه با اين مجموعه مناسبت داشت، در اين شناختنامه درج شد. براي اطلاع بيشتر از مؤلف و ساير تأليفات ايشان رجوع شود به فهرست نسخه هاي خطي كتابخانه مسجد اعظم قم، ص 458 - 460.



جغرافياي مشاهد



در كتابخانه مسجد اعظم قم، نسخه اي خطي به شماره 222 به خط مؤلف آن يعني سيد محمدباقر بن مرتضي بن باقر حسيني خلخالي واعظ (م حوالي 1320ق) نگهداري مي شود. اين كتاب ظاهراً با كتاب ديگري از همين مؤلف به نام جنّات الثمانية، عموم و خصوص من وجه است و هر دو كتاب تحريري از يك موضوع است. رجوع شود به فهرست نسخه هاي خطي كتابخانه مسجد اعظم قم، ص 103 - 105. اين نسخه، مجلد چهارم كتاب جغرافياي مشاهد در ذكر جغرافياي ممالك اسلامي و فوايد مسافرت و حاجي و زائر و فضائل ذريه حضرت رسول الله صلي الله عليه وآله است، و بهشت اوّل آن در بيان مشاهد منوّره قم است. و به جهت تناسب موضوع با اين مجموعه، اين قسمت از كتاب، اگر چه بخش مربوط به قم آن ناقص است - كه تاكنون چاپ نشده بود - در اين مجموعه قرار گرفت. مؤلف حواشي متعددي در مورد تاريخ تولد و وفات عالمان و... به مرور زمان بركتاب افزوده است كه تاريخ وفات يكي از علما را به سال 1314قمري نوشته است، كه گوياي اين است كه تأليف اين كتاب دهها سال به طول انجاميده است.



براي اطلاع بيشتر از اين كتاب رجوع شود به فهرستواره كتابهاي فارسي، ج 1، ص 206؛ فهرست نسخه هاي خطي فارسي منزوي، ج 6، ص 396؛ فهرست نسخه هاي خطي مركز مطالعات و تحقيقات اسلامي، ج 1، ص 287.



مشاهد منوّره قم



جنّات الثمانية، تأليف فخرالواعظين سيد محمدباقر بن مرتضي بن باقر حسيني خلخالي، متوفاي حوالي 1320 قمري. چنان كه گذشت، مؤلف جغرافياي مشاهد با جنّات الثمانية يكي است و احتمالاً هر دو كتاب تحريري از يك موضوع است، و تنها فصل ها و ابواب آن جابجا شده است با كمي اختلاف در مطالب آن. از آنجا كه بهشت اوّل جغرافياي مشاهد - در بيان مشاهد منوّره قم - ناقص بود، جهت تكميل جغرافياي مشاهد و اهميّت كتاب جنّات الثمانية، اين بخش از كتاب جنات الثمانيه در اين شناختنامه درج شد. شايان ذكر است كه بخش مربوط به قم در جلد چهارم جغرافياي مشاهد، تحت عنوان: بهشت اوّل قرار داشت، و لكن در كتاب جنّات الثمانية به عنوان خاتمه آن كتاب قرار گرفته، و به اين نحو ثبت شده است: «الخاتمه، در ذكر مشاهد منوّره و مقابر مقدّسه بلده طيّبه دارالمؤمنين قم». اين خاتمه در كتاب جنات الثمانيه، از صفحه 847 تا 884 به چاپ رسيده است.



جنات الثمانيه را حجة الاسلام والمسلمين شيخ محمدرضا انصاري قمي تصحيح كرده و انتشارات دليل ما در 1381 آن را چاپ كرده است.



وقفنامه گازران قم



واقف مستشار الملك محمدشفيع بن محمدحسن گركاني، متوفاي قرن 14، و متولي وقف جناب حاج ميرزا سيد حسين متولي باشي (توليت وقت آستانه حضرت فاطمه معصومه عليها السلام).



موضوع رساله شامل وقف سه دانگ و نيم از قنات و زمين مزروعي قريه گازران به ضميمه ساير منضمّات وقت، جهت تأمين مخارج شام و نهار خدام آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه عليها السلام، و نيز تأمين هزينه هاي روضه خواني شبهاي جمعه در طول سال است. اين سندها شامل دو وقفنامه اصلي و فرعي در سال هاي 1311 و 1318 قمري نوشته شده است.



وقفنامه اصلي مشتمل بر وقف نيمي از قريه گازران جعفرآباد براي آستانه مقدسه حضرت معصومه عليها السلام، و وقفنامه فرعي مشتمل بر نيم دانگ ديگر از قريه گازران نو است.



اين دو وقفنامه، با صورت و ليست موقوفات آستانه حضرت عبدالعظيم حسني عليه السلام، در پايان رساله قوانين و موقوفات آستانه مباركه حضرت عبدالعظيم حسني عليه السلام، در 17 صفحه جيبي در سال 1318 قمري چاپ سنگي شده است.



شايان ذكر است كه متولي آستانه حضرت فاطمه معصومه عليها السلام و آستانه حرم حضرت عبدالعظيم حسني عليه السلام جناب حاج ميرزا سيد حسين متولي باشي بوده است.



شرح احوال حضرت فاطمه معصومه عليها السلام



شرح احوال حضرت فاطمه معصومه عليها السلام و امامزادگان شهر قم، تأليف حاج شيخ محمدجواد شاه عبدالعظيمي، متوفاي 1355 قمري. اين شرح حال در پايان كتاب نورالآفاق از همين مؤلف در سال 1344 قمري در 130 صفحه جيبي توسط فرزندش شيخ مهدي بن شيخ جواد چاپ سنگي شد.



درباره مؤلف و مؤلفات ايشان ردّ و ابرام هاي بسياري شده است، و مفصلاً در شناختنامه حضرت عبدالعظيم حسني عليه السلام و شهر ري، ص 327 - 356 به آن پرداخته ايم كه از تكرار آن در اينجا خودداري مي كنيم.



و ايشان اول كسي هستند كه تاريخ تولد و وفات حضرت فاطمه معصومه عليها السلام و تاريخ تولد و وفات حضرت عبدالعظيم حسني عليه السلام از كتابهاي مجهول و مجعول، ثبت و ضبط كرده است، براي ردّ اين ادعاها رجوع كنيد به شناختنامه حضرت عبدالعظيم حسني عليه السلام.



در اينجا افزون بر آن مطالب، به نكته اي در كتاب رياحين الشريعة، ج 5، ص 31 - 32 برخوردم كه تذكر آن ضروري است: «... آنچه را كه بعضي... نسبت مي دهند كه فلانه مجتهد در مدينه طيبه تعيين يوم وفات و تولد آن مخدّره را استخراج از كتاب لواقح الأنوار كرده، بي اصل است... .تا اينكه خدمت علامه نسابه دانشمند آقا نجفي شهاب الدين تبريزي شرفياب شدم، اين مطلب را عنوان كردم، فرمودند: كسي كه چنين جعلي كرده من او را ملاقات كردم، معلوم شد غرضي داشته كه ذكر آن مصلحت نيست». با اين حال، اين رساله به جهت تناسب حكم و موضوع، در اين شناختنامه درج شد.



زيارت امامزادگان والامقام



تحيّة الزائر، تأليف محدث ميرزا حسين نوري رحمه الله، متوفاي 1320 قمري است.ايشان در كتاب گرانقدر خود، فصلي مستقل در ذكر زيارت امامزادگان والامقام قرارداده كه به جهت اهميت آن در شناختنامه درج شد. تحية الزائر، چاپ سنگي،صفحه 206 - 212.



جامع الانساب



جامع الانساب در تاريخچه امامزاده ها، تأليف سيد ابراهيم احمدي ابهري، در اين كتاب امامزادگان را چند صنف و دسته مي كند، و صنف اول آنان را افرادي كه شرافت و جلالت نسب دارند، معرفي مي كند. اين كتاب در سال 1378ق در چاپخانه مصطفوي تهران به طبع رسيده است و بخش مربوط به قم حضرت معصومه عليها السلام از صفحه 21 - 23 است.



امامزادگان معتبر ايران



تأليف سيد عزيزالله امامت كاشاني، اين كتاب دربيان امامزادگان ايران است، و بيان حالات سيده جليله حضرت فاطمه معصومه عليها السلام را در ابتداي كتاب از ص 2 - 13 قرار داده است. اين كتاب در كتابخانه گلزار، به سال 1344ش چاپ سنگي شده است.



قم در «گنجينه دانشمندان»



كتاب گنجينه دانشمندان، تأليف جناب حاج شيخ محمد شريف رازي، متوفاي 1420قمري. در ذكر اوضاع جغرافيايي و تاريخي و مساجد و مدارس علميه و مزارات و مشاهد و اعلام معاصرين و گذشته ايران است. در جلدهاي اول و دوم و ششم و ساير مجلدات، مطالب و گفتارهايي در تاريخ قم و حضرت فاطمه معصومه عليها السلام و مدارس قديم و جديد قم، و معرفي دانشمندان قبل از تأسيس حوزه علميه قم تا عصر معصومين عليهم السلام، و علوم و معارفي كه در حوزه هاي علميه تدريس مي شود و معرفي كتابخانه ها و مساجد معروف قم و امامزاده هاي قم، و نيز معرفي دانشمندان و علماي قمي پس از تأسيس حوزه علميه قم و.... است.



مهاجران آل ابوطالب در قم



كتاب منتقلة الطالبيه، تأليف ابواسماعيل ابراهيم بن ناصر بن طباطبا، و ترجمه آن از آقاي محمدرضا عطايي، به نام مهاجران آل ابوطالب، توسط بنياد پژوهشهاي آستان قدس رضوي، در سال 1372ش به زيور طبع آراسته شد؛ و بخش مربوط به قم در آن كتاب از صفحه 333 - 339 است.



قم يكي از آرامگاههاي خاندان پاك پيامبرصلي الله عليه وآله



آرامگاههاي خاندان پاك پيامبرصلي الله عليه وآله و بزرگان صحابه و تابعين، تأليف سيد عبدالرزاق كمونه حسيني، ترجمه آن توسط آقاي عبدالعلي صاحبي، و آستان قدس رضوي، به سال 1375ش به طبع رسانده است، و بخش مربوط به قم و حضرت معصومه عليها السلام از صفحه 213 - 219 است.



قم، خاك پاكان



خاك پاكان، تأليف سيد محمدحسين حسيني جلالي، ترجمه آقاي قربانعلي اسماعيلي و چاپ آستان قدس رضوي، به سال 1380ش است، و بخش مربوط به قم و حضرت معصومه عليها السلام از صفحه 225 - 229 است.



آستانه حضرت معصومه عليها السلام



آستانه حضرت معصومه عليها السلام، عنوان مدخلي است از كتاب دائرة المعارف بزرگ اسلامي، كه زير نظر سيد كاظم موسوي بجنوردي به چاپ رسيده است. اين مدخل را آقاي صادق سجادي با تتبع جامع و نثري متقن به رشته تحرير درآورده و در دائرة المعارف بزرگ اسلامي، ج 1، ص 358 - 362 درج شده است. همين مقاله در دائرة المعارف زن ايراني، ج 1، ص 29 - 36 عيناً براي بار دوم به طبع رسيده است. با مقايسه مطالب و گفتارهايي كه از جامع الانساب و امامزادگان معتبر ايران نقل كرديم، مطالب مدخل دائرة المعارف بزرگ اسلامي، به خوبي مشخص مي شود كه در دهه هاي گذشته چه نوع كتابها و رساله هايي نوشته مي شد، و اكنون همان گونه مطالب در قالبي تازه و با دهها و بلكه صدها نكته و مطلب براي يك مدخل از دائرة المعارف به رشته تحرير در مي آيد. ما نيز به جهت مقايسه اين گونه نوشته ها، بعضي از گفتارهاي پراكنده را در اين شناختنامه درج كرديم، و الّا مطلب جديدي نداشتند.



قم، شهر زيارتي و مركز منطقه



قم، شهر زيارتي و مركز منطقه، يا سفرنامه مارسل بازن. اين سفرنامه خلاصه اي از تز دكتراي مارسل بازن، كه زير نظر پرفسور ژان درش در طول دو سال كه به عنوان معلم انستيتو فرانسه در تهران، در سالهاي 1347 - 1349 اقامت داشته، تهيه شده است. و اين مقاله توسط آقاي ابوالحسن سروقد مقدم ترجمه و در مجموعه مقالات جغرافي، كه به كوشش دكتر محمدحسين بابلي يزدي، انتشارات آستان قدس رضوي، 1367ش، از صفحه 239 - 305 به طبع رسيده است.



همانطور كه ملاحظه كرديد، اين شناختنامه شامل 14 رساله و مقاله و گفتار است كه در اين مقدمه توضيح تفصيلي هر رساله و مقاله و گفتار نوشته شد، و نيز در اولين پاورقي ابتداي رساله ها و گفتارها مشخّصات هر كدام به اختصار آمده است.



حتّي المقدور سعي شده كه رساله هاي خطي و سنگي با اسلوب جديد تحقيق و تخريج مصادر و ويرايش و... بشود تا بهتر براي مطالعه كنندگان قابل استفاده باشد. نيز مقالات و گفتارهاي چاپي به همان نحو چاپ شده، و به ويرايش و يكدست كردن مطالب اكتفا شد، و در مواردي كه غلط مسلّم بود و يا جايز الوجهين بوده در قلّاب [ ]تصحيح شد.



در پايان از آقاي ابوالقاسم آرزومندي كه كتاب را ويرايش كردند تشكر مي كنم.



قم - 25/10/1383



علي اكبر زماني نژاد