امام زادگان معروف قم
هنگامي كه حضرت رضا(ع) به دعوت مأمون در سال 200 هـ .ق ناگزير از مدينه به خراسان آمد و مأمون ولايتعهدي حكومت را به آن حضرت واگذارد، امام زادگان بسيار و سادات عالي مقام به شوق ديدار حضرت رضا(ع)، از حجاز به ايران آمدند، ولي با دشمنان اهلبيت(ع) روبرو شدند، بعضي به شهادت رسيدند و بعضي متواري گشتند، بسياري از آنها به خاطر آنكه قم در آن عصر، مركز شيعيان و طرفداران خاندان نبوت بود، به قم آمدند و در قم رحلت كردند.
مطابق قول مشهور 444 امام زاده(فرزند بلاواسطه و با واسطه امامان) وارد قم شدند، و در قم اقامت نمودند.
احمد رازي، يكي از نويسندگان معروف عصر شاه عباس كبير(شاه معروف صفويان) كه شرح مبسوطي درباره قم نوشته، خاطر نشان ساخته است كه سرزمين قم بيش از 444 تن از اولاد و نوادگان امامان معصوم(ع) در برگرفته است.
شيخ زكي باغبان نيز در آن اشعار عميق خود مي گويد:
هستند چهارصد و چهل و چار از شرف مدفون به امر حق همه چون دْر در اين صدف
اولاد مرتضي علي آن شاه لو كُشف فرقي مدان ميان قم و كعبه و نجف
جان مي دهند اهل خرد بر نثار قم(287)
ما در اينجا به شرح امامزادگان معروفي كه بي واسطه و يا با چند واسطه به امام مي رسند با كمال اختصار مي پردازيم، و اشاره اي هم به برخي از موضوعات ديگر در اين باره، خواهيم نمود.
بسيار شايسته است كه زائران حضرت معصومه(ع)، امامزادگان قم را فراموش نكنند، و به زيارت قبور آنها هم بروند، چه آنكه زيارت آنها و اظهار ادب به پيشگاه آنها، زيارت و اظهار ادب به پيشگاه خود امامان(ع) است.
امام زادگاني كه در كنار مرقد حضرت معصومه(ع) مدفونند
صرف نظر از بانويي كه قبرشان در حرم حضرت معصومه(ع) است و قبلاً ذكر شد، امام زادگان و سادات جليل القدر نيز در اطراف روضه مطهر حضرت معصومه(ع) به خاك سپرده شده اند، و داراي چندين قبه جداگانه بوده اند كه اكنون جزء بيوتات آستانه درآمده است، اين گروه عبارتند از:
1ـ سيدابوالحسن، حسين بن حسين بن جعفر بن محمدبن اسماعيل بن امام صادق(ع)
2ـ حمزه بن احمد... بن امام سجاد(ع)
3ـ ابوجعفر، محمد بن حمزه نامبرده.
4ـ ابوالقاسم علي بن محمد بن حمزه.
5ـ علي بن حمزه.
6ـ ابوعلي، احمدالخطيب الشجري... ابن امام سجاد(ع)
7ـ ابوجعفر، محمد بن احمد نامبرده.
8ـ ابومحمد، حسن بن احمد نامبرده.
9ـ ابوعلي، احمد بن حسن نامبرده.
كه همه آنها از بزرگان امامزادگان و سادات بوده اند.(288)
موسي مبرقع(ع)
نخستين كسي كه از فرزندان امام در سال 259 هجري قمري به قم آمد، حضرت موسي بن امام جواد(ع) است(289)و فرزند بلافصل امام نهم مي باشد و قبر مباركش به نام بارگاه شاه زاده موسي مبرقع(290)دركنار مقبره چهل اختران آذر، معروف و مشهور است، وي در شب چهارشنبه 22 ربيع الثاني سال 296 از دنيا رفت و اكنون مزار او با گنبد و صحن، باشكوه و مورد توجه است.
او شخصي جليل القدر بود، محدث نوري كتاب مستقل به نام"بدر مشعشع" در زندگاني او نگاشته است، همه سادات رضوي از نسل او هستند، محلي كه هم اكنون مرقد او در آن قرار گرفته، خانه او بوده است و در كنار قبرش يكي از نواده هايش احمدبن محمدبن احمدبن موسي مبرقع مدفون است.
چهل اختران
در كنار بقعه موسي مبرقع(ع) مرقد بزرگ با ساختمان شكوهمندي است كه چهل اختران نام دارد، به طوري كه كتيبه اي كه در آنجا در سال 851 هـ .ق نوشته شده، مقبره جمعي از سادات و امامزادگان است.(291)
ولي بناي با شكوه ساختمان آن، در سال 950 هـ .ق توسط شاه طهماسب صفوي، ساخته شده است.
و در آنجا ام سلمه و ام كلثوم دختران محمدبن احمدبن موسي مبرقع و جمعي ديگر، دفن شده اند و همچنين قبر محمدبن احمدبن موسي مبرقع و محمد بن موسي مبرقع در آنجا است.
شاه حمزه(ع)
يكي از امامزادگان معروف، حمزه بن موسي بن جعفر برادر شاه چراغ شيراز(احمد بن موسي بن جعفر) است، كه در مقبره او اختلاف است كه آيا همين است كه در قم در كنار خيابان آذر، بارگاه مجللي دارد و يا بارگاه معروف كنار بقعه شاه عبدالعظيم، و يا در اطراف شيراز بقعه اي است كه به نام حمزه بن موسي بن جعفر مي باشد.
شاه زاده احمد(ع)
در كنار قبر امام زاده حمزه، مقبره ديگري معروف به امام زاده احمد هست كه نسبت او را چنين نوشته اند: احمدبن اسحق بن ابراهيم بن موسي بن ابراهيم بن موسي بن جعفر(ع)
امام زاده زيد
امام زاده زيد از نبيره هاي امام سجاد(ع) است و در چهل اختران مدفون مي باشد، صحن مخروبه آن جزء صحن بناي موسي مبرقع(ع) است.
امام زاده احمد(ع)
احمدبن قاسم بن علي بن جعفر الصادق(ع) از مردان عابد و با فضيلت عصر خود بود، مزار شريف او داراي صحن و گنبد در ناحيه جنوب قم(دروازه قلعه) معروف مي باشد و خواهرش فاطمه(ع) هم در همانجا مدفون است.
امام زاده سلطان محمد شريف
سلطان محمد شريف بن علي بن محمد بن حمزه بن احمدبن محمد بن اسمعيل بن محمد بن عبدالله الباهرين امام زين العابدين(ع)، در سمت دروازه قلعه، بقعه و گنبد متوسطي دارد و آن محله به نام او در قم معروف است. آن جناب از امام زاده هاي بسيار جليل القدر و معتبر قم است و جد بزرگوار امام زاده يحيي مدفون در تهران مي باشد، از تعبيرات عالي المظاميني كه علامه بزرگوار شيخ منتخب الدين در اول فهرست خود كه به اسم امام زاده سلطان محمد شريف و امام زاده يحيي تأليف نموده جلالت قدر آن دو بزرگوار معلوم مي شود.
امام زاده علي بن جعفر(ع)
علي بن جعفر الصادق عريضي، مردي عالم و پرهيزكار بوده و زمان چهار امام را درك كرده است، قبر مقدسش در آخر خيابان چهارمردان، معروف به در بهشت است و داراي صحن و ضريح چوبين و بارگاه مجلل مي باشد.
و رواقش از كاشي هاي قرن هشتم آراسته شده و از آن كاشي ها در موزه آستانه مقدسه حضرت معصومه(ع) موجود است. دو مزار ديگر نيز به او منسوب هستند.
1ـ در خارج قلعه سمنان
2ـ در قريه عريض در يك فرسخي مدينه.(292)
در نزديك بارگاه علي بن جعفر(ع) بقعه اي هست كه مرقد آن را به نام ابراهيم بن احمدبن موسي بن جعفر نگاشته اند و نيز بقعه اي وجود دارد كه به محمد بن موسي الكاظم(ع) معروف است.
سه قبر باغ گنبد سبز
در بيرون دروازه كاشان(آخر چهار مردان) باغي بود معروف به باغ گنبد سبز، كه در آنجا سه بقعه مجلل و ممتاز هست كه منسوب به بزرگان و شخصيت هاي برجسته قم مي باشد و اكنون آن باغ به ميدان و ساختمان، تبديل شده است.
در نزديكي علي بن جعفر، بقعه اي است كه در كتيبه آن نوشته شده:"مضجع ابراهيم بن موسي بن جعفر(ع)".
امام زاده ابراهيم و امام زاده احمد
مرقد اين دو بزرگوار كه از فرزندان امام كاظم(ع) هستند، در زير يك بقعه عالي، جنب هم مدفون مي باشند، در پشت ايستگاه راه آهن قم معروف است.(293)
امام زاده جعفر، معروف به شاه جعفر(ع)، و مرقد سيد معصوم
در امتداد خيابان شاه ابراهيم، بارگاهي باشكوه، به نام مزار شاه جعفر است كه منسوب به امام كاظم(ع) مي باشد و به عقيده بعضي، در اين مكان، سيد جليل، جعفر، نقيب علويين در اواخر قرن ششم و اوايل قرن هفتم، مدفون است.
در همين امتداد، در فاصله حدود يك كيلومتري، مرقد كوچكي قرار دارد كه به بقعه سيد معصوم از فرزندان امام سجاد(ع) شهرت دارد.
امام زاده سيدعلي، معروف به شاه سيدعلي(ع)
مرقد اين امام زاده در دروازه ري،(پشت خيابان باجك فعلي) واقع شده است، نسب نامه وي چنين است:
"علي بن ابراهيم بن ابي جعفر حسن بن عبيدالله بن ابي الفضل العباس" بنابراين حضرت عباس(ع)، جد سوم او است.
اين امام زاده، مورد توجه خاص مردم است و همواره زائران بسيار دارد و مردم كرامات فراوان از محضر او ديده اند، او نوزده پسر داشت، از جمله عبيدالله بن علي كه سيدي شجاع بود، و كتاب جعفريات را كه دوره كامل فقه شيعه، در چند جلد است، تأليف نموده و در سال 312 هـ .ق رحلت كردند.(294)
امام زاده احمد
در نزديكي مزار شاه زاده سيد علي، مزار شاه زاده احمد(ع) است، مطابق آنچه در روي قبرش نوشته شده: اين بزرگوار از نوادگان محمدبن حنفيه است، داراي بقعه و صحن متوسط و گنبدي از كاشي مي باشد، و در صفحه سقف آن، نام هاي مبارك چهارده معصوم(ع) را به خط ثلث از گچ، بيرون آورده اند.
امام زادگان خاك فرج
در انتهاي خيابان خاك فرج، مرقد شريف دو امام زاده(پدر و پسر) به نام هاي: امام زاده احمد و امام زاده علي، ملقب به حارث، از نوادگان امام سجاد(ع) قرار گرفته، كه داراي بارگاه مجلل و صحن و سراي زيبا است.
نسب نامه پدر عبارت است از:
ابوالحسين احمدبن ابي الخير محمدبن علي بن عمربن حسن الافطس بن علي اصغر بن امام سجاد(ع).
نسب نامه پسر نيز چنين است:
علي الحارث بن ابوالحسين احمدبن ابي الخير...
امام زاده صفوراء(ع) و عمويش
در پشت بارگاه امام زاده خاك فرج، بقعه اي وجود دارد، معروف به بقعه صفوراء،كه از نوادگان حضرت علي(ع) مي باشد، در جنب مرقد حضرت صفورا(ع) مرقد عموي او، معروف به امام زاده محمد(ص) از نوادگان حضرت علي(ع) قرار گرفته است، بناي گنبد اين مرقد، در سال 378 هـ .ق دهنده سال وفات سيده صفوراء، و سال بناي بقعه و گبند او است.(295)
امام زاده ناصر(ع)
يكي از امام زادگان از نوادگان امام حسن مجتبي(ع) امام زاده ناصر، معروف به شاه زاده ناصر(ع) است، كه بقعه او در خيابان آذر، روبروي در بزرگ مسجد امام، نزديك پل قرار دارد.
نسب نامه او چنين است:
ناصرالدين علي بن مهدي بن محمدبن حسين بن زيدبن محدبن احمدبن جعفربن محمدبن عبدالرحمن بن محمد البطحايي بن قاسم بن حسن بن زيدبن امام حسن مجتبي(ع)
كه در اواخر قرن هشتم و آغاز قرن نهم مي زيسته و از شخصيت هاي برجسته آن زمان بوده است.
و اينكه به زبان عوام، معروف است كه در اين بقعه مرقد احمدبن اسحاق قمي وكيل امام حسن عسكري(ع) در قم قرار دارد، نادرست است، اين توهماز اينجا ناشي شده كه گفته اند احمد بن اسحاق، مسجد امام را به امر امام حسن عسكري(ع) ساخت، و قبرش را در كنار همين مسجد قرار داد، ولي حقيقت اين است كه احمد بن اسحاق(ع) هنگام بازگشت از سامرا، در سرزمين سر پل ذهاب(نزديك اسلام آباد غرب) وفات يافته و در همانجا به خاك سپرده شد.(296)و در آنجا داراي گنبد و بارگاه است.
شاه زاده احمد قاسم(ع)
از جمله امام زادگان معروف قم، شاه زاده احمد، فرزند قاسم بن احمد بن علي بن جعفر الصادق(ع) است. او مردي پرهيزكار و عابد بود. قبر شريفش در جنوب قم، در محله دروازه قلعه، واقع است، و فاطمه خواهر گراميش نيز در همانجا دفن است، بقعه و صحن متوسطي دارد و تاريخ بناي آن را سال 708 هجري قمري، نوشته اند.
امام زادگان ديگري نيز در قم و اطراف قم وجود دارند كه ما به خاطر رعايت اختصار به همين مقدار اكتفا مي كنيم. مرقد بسياري از اين امام زادگان را نگارنده از نزديك ديده است، ولي شرح حال آنها در كتاب هاي زير آمده است:
مختار البلاد، در تاريخ قم، تأليف ناصر الشريعه، راهنماي قم، تأليف آقاي برقعي، گنجينه آثار قم، تأليف آقاي عباس فيض، ترجمه تاريخ قم، و باب الرضوان في مناقب سلطان خراسان و... كه ما در تدوين امام زادگان معروف قم، از اين كتاب ها، استفاده كرده ايم.
طريقه زيارت امام زادگان
همه مي دانيم كه در كشور ايران در همه نواحي آن، بارگاه هاي بسياري از امام زادگان منسوب به امامان(ع) هست، به خصوص در قم وكاشان و نواحي و اطراف اين دو شهر كه بسيار ديده مي شود، بسيار شايسته و بجاست كه شيعيان و ارادتمندان به خاندان پيامبر احترام كنند و به زيارت اين قبور پر بركت رفته و به هر عنوان شرعي كه مي خواهند تعظيم نمايند.
در آن امام زادگاني كه زيارت مخصوصي از امام وارد شده مانند زيارت حضرت معصومه(ع)، همان را بخوانند و اگر وارد نشده به هر لفظي كه متضمن تعظيم و احترام باشد زيارت كنند خوب است، و يا از سوره هاي مباركه قرآن بخوانند و ثواب آن را نثار آن قبور نمايند.
ولي طبق حديث صحيح و معتبر وارد شده كه فرزندان ذكور ائمه اطهار(ع) را چنين زيارت كنند:
اَلسلامُ عَلَيْكَ اَيُهَا السِيِدُ الزَكِيُ، اَلطاهِرُ الْوَلِيُ، الداعِيُ الْحَفيُ، اَشْهَدُ اَنَكَ قُلْتَ حَقاً وَ نَطَقْتَ حَقاً وَ صِدْقاً وَ دَعَوْتَ اِلي مَوْلايَ وَ مَوْلاكَ عَلانِيَهً وَسِراً فازَ مُتَبِعُكَ و نَجي مُصَدِقُكَ وَ خابَ وَخَسِرَ مُكَذِبُكَ وَ الْمُتَخَلِفُ عَنْكَ، اِشْهَدْلِي بِهِذهِ الشَهادَهِ لِاَكوُنَ مِنَ الْفائِزينَ بمَعْرِفَتِكَ وَ طاعَتِكَ وَ تَصْدِيقِكَ وَ اتَباعِكَ، وَالْسَلامُ عَلَيْكَ يا سَيِدِي اَنْتَ بابُ اللهِ الْمُؤْتي مِنْهُ وَ الْمَأْخُودُ عَنْهُ اَتَيْتُكَ زائِراً وَ حاجاتِي لَكَ مُسْتَوْدِعاً، وَها اَنَاذا اَسْتَوْدِعُكَ دِينيِ وَ اَمانَتِي وَخَواتِيم عَمِلي وَ جَوامِعَ اَمَلِي اِلي مُنْتَهي اَجَلِي، وَاَلسَلامُ عَلَيْكَ وَ رَحْمَهُ اللهِ وَ بَرَكاتُه.(297)