علم يا علمات(ص ـ علامت) شيئي است فلزي بسيار سنگين كه داراي زيابه هاي متعدد مي باشند تعداد زبانه هاي آن گاهي به يازده و بيشتر مي رسد(481)و زبانه وسطي از زبانه هاي ديگر بلند تر وقابل انعطاف تر است.



در بين زبانه ها اشياء ديگري از فولاد از قبيل كبوتر، طاووس لاله، گنبد وبارگاه، گل و بوته تعبيه شده است و پارچه هاي سبز و طاقه هاي شال و چهل بسم الله و سكه به آن آويخته اند، عرض پاره اي از علمها نزديك به سه متر مي رسد(482)علم معمولا بر روي يك پايه چوبي قرار مي گيرد و اين پايه را علم كش در داخل بند تسمه اي كه به كمر و شانه خود بسته جا مي دهد؛ علم كشي نوعي هنر و زور آزمائي است كه از عهده كمتر كسي برمي آيد، علم كس چون جلو ايوان آينه حضرت معصومه(ع) مي رسد علم را رو به مرقد مطهر مي گيرد و با حركاتي كه موجب خم و راست شدن زبانه ها مي شود، مراسم تعظيم را به جا مي آورد.



در قم رسم است كه علم را در آخرها ي دسته و در فاصله ميان سينه زنها مي آورد، هر محله اي حداقل يك علم دارد، سابقا نوعي علم در قم معمول بودكه آن را علم رختپوش مي ناميدند، و آن چوبي بلند و قطور بود كه انواع پارچه هاي رنگارنگ از بالا تا پائين آن آويزان مي كردند و يك نفر مرد نيرومند پايه آن را در پرشال خود قرار مي داد و گاهي با آن هنرنمائي مي كرد، به اين نحو كه علم كش در نقاط پرجمعيت، علم مزبور را كه خيلي سنگين و با لنگر بود روي دندانها يا پيشاني خود مي گذاشت و مي چرخيد، يا كف دست و روي شانه خود قرار مي داد.



گذشته از انواع علم، چند نوع بيرق نيز معمول بود كه اكنون نيز معمول است و گويا تمام اينها همان انواع علمها و رايتهائي است كه در جنگهاي قديم سپاهيان با خود حمل مي كردند و از زمان صفويه به بعد با پيدايش سلاحهاي آتشين وضع جنگ دگرگون شد و علمها مانند قديم مصرفي نداشت، و ازطرفي شيوع روز افزون مراسم عاشورا، ايجاب كرد كه براي شكوه وعظمت آن، وسائل تازه وگوناگون به كار رود، و يكي از آنها آوردن انواع علم و بيرق در فواصل معين دسته بود.



از اين روي رايتها و لواها و علمهاي معمول در جنگ را، در دسته هاي عزاداري آوردند و به تدريج بر تزيينات و عظمت آنها افزودند و در شكل و هيئت آنها تغييراتي دادند تا به صورتي درآمد كه امروز مشاهده مي شود، بعضي از انواع به نوعي تغيير كرده است كه بين آنچه اكنون ديده مي شود و هئيت اصلي آن كمترين شباهتي نيست.