نخستين معناي تعزيه در نظر شيعه نوحه گري در نزد قبور اماماني است كه به درجه شهادت رسيده اند، مخصوصا امام حسين(ع)، تعزيه به معني خاصِ خود، مجلسي است كه در ثلث اول محرم و به خصوص روز دهم(روز قتل) برپا مي شود.



مجالس تعزيه در هر ناحيه به نوعي تشكيل مي گردد، در ايران به نحوي است و در سرزمين جزيره و هند و ديگر نقاطي كه شيعه سكونت دارند، به نحوي ديگر است.



دسته جاتي كه در كوچه و بازار حركت مي كنند مانند دسته سواران كه است امام حسين(ع) را حركت مي دهند و دسته اي كه عروسي قاسم نشان مي دهند، به معني وسيع كلمه، جزءِ مشاهد تعزيه به حساب مي آيند.



مجلس تعزيه در مكانهاي عمومي و كاروانسراها و مساجد و در امام باره(472)(كه محلي است مخصوص اقامه تعزيه)، به پا مي گردد در مجلس تعزيه، در تابوتي بزرگ(شبيه) كمان و نيزه و سلاح جنگ و علَمِ حسين(ع) قرار داده مي شود و در اين مجالس به صادقانه ترين وجه، مصيبت و رنجي كه بر شهدا وارد آمده است، ارائه مي گردد.



شعرا درباره واقعه كربلا و ذكر مصائبي كه بر شهيدان كربلا وارد شده، شعرهاي گوناگون سروده اند كه در اين مجالس خوانده مي شود و مشهورترين آنها فارسي و بعضي از آنها عربي و تركي است در مجلس تعزيةِ ازدواج فاطمه دختر امام حسين(ع) از شهربانو، با قاسم فرزند امام حسن(ع) و شهادت فرزند صغير امام حسين(ع) و علي بن الحسين زين العابدين(ع) در قافلةِ اسيران كه در اين قافله، سر امام حسين(ع) همراه با عيال و كودكان او حمل مي شود و رسيدن قافله به دير راهب نصراني و مسلمان شدن راهب، همچنين اسلام آوردن يهوديان و مسيحيان در مجلس يزيد(بعد از آنكه سر حسين"ع" و وضع اسيران را مشاهده كردند) و شيري كه در نزد سر امام حسين(ع) تجليل و تعظيم كرد و رفتن شهربانو زوجةِ امام حسين(ع) از كربلا به ايران، وطن خود. اينها و مناظري از اين قبيل را با طرزي مؤثر و حزن آور كه در اعماق جانِ مشاهده كنندگان اثر مي كند، نشان مي دهند.



تعزيه از جهت كساني كه آن را مي بينند، از لحاظ تأثير در نفوس جزءِ قوي ترين مشاهدي است كه ممكن است كسي ببيند و براي بيگانگان مقدور نيست كه اين تأثير عجيب را درك بكنند.



دائره المعارف اسلامي، سپس خلاصه از از يك مجلس تعزيه و هدف از آن را ذكر كرده و بعد از آن، به اين مطلب توجه كرده است كه مناظري از تعزيه داراي ريشه عميق و قديمي است و كتابهائي در اين باره بيان داشته است.(473)



ذيل



گذشته از شهر قم، كه تعزيه خواني چندين سال قبل در آن معمول بوده و(و اكنون نيز تا حدي، اجرا مي شود) همواره عده اي تعزيه خوان حرفه اي و غير حرفه اي در آن وجود داشته و وجود دارند، در روستاهاي اطراف قم نيز كم و بيش تعزيه خواني رايج بوده و اكنون نيز در پاره اي از آنها در دهه عاشورا تعزيه برپا مي شود، تفاوت تعزيه دِه و شهر، يكي از نظر نسخه است اگر در اين باره تحقيق و دقت شود ممكن است نسخه هاي اصيل و قديمي در دهات به دست آيد، ديگر از لحاظ وسائل و تجهيزات تعزيه است كه تعزيه خوانان دهات، مانند تعزيه خوانان شهر، مجهز به وسائل و لباس كافي و كامل نيستند. در مقابل در ميان تعزيه خوانان ده كساني بودند كه از نظر آهنگ صدا، كمتر امكان داشت در شهر بتوان براي ايشان همانند پيدا كرد.



در ميان دهات اطراف قم قريةِ وِرجان و كَهك و اَبرجِش و وِشنَوه و سلَفچگان به مهارت در تعزيه خواني و داشتن تعزيه خوانان ماهر و خوش صدا معروفند.



در روستاي كِرمجگان(در ناحيه كوهستاني) تعزيه مفصل برپا مي شود، اما تعزيه خوانهاي شهري را به آنجا ميبرند.