تعزيه خواني را در قم شبيه خواني نيز مي گويند، مقصود از تعزيه خواني اين است كه واقعه كربلا و احيانا وقايع ديگر را، به وسيله افرادي كه تعزيه خوان ناميده مي شوند و هر يك خود را شبيه يكي از شهداي كربلا يا به صورت دشمنان اهل بيت در مي آورد، نشان دهند و مجموع هيئت تعزيه طبق برنامه معيني بتواند مظلوميت و حقانيت امام حسين(ع) و اصحاب آن حضرت و سنگدلي و ستمگري دشمنان ايشان را آشكار سازد، در هر مجلس تعزيه، كسي است كه تعزيه خوانان را راهنمائي مي كند و اگر وظيفه خود را فراموش كردند، يادشان مي آورد و قبلا با راهنمائي او به قدر كافي تمرين مي كنند، به چنين كسي در قم تعزيه گردان مي گويند و تعزيه خوانان وي را مدير مي خوانند،(ناصرالدين شاه به تعزيه گردان تكيه دولت، لقب معين البكاء داده بود).



همانطور كه در آغاز اين بحث گفته شد، تعزيه خواني از اوايل قاجاريه در قم معمول بوده است و از قبل از قاجاريه اطلاع دقيقي در دست نداريم تعزيه يا شبيه خواني در قم بر دو نوع بود، يكي ساير كه تا چند سال پيش جريان داشت و جلوترشرح داده شد.(باز هم درباره آن سخن خواهد رفت). ديگر، تعزيه به طور ثابت كه در محل معين در چند ساعت اجرا شود.



تا حدود چهل سال پيش سه مجلس تعزيه ثابت و خيلي باشكوه و مفصل در قم برپا مي شد، يكي در تكيه مرحوم"متولي باشي" و ديگري در تكيه مرحوم"ميرزاي قمي"(معروف به تكيه پشت مسجد يا مسجد كوچكه) از موقوفه مرحوم"ميرزا ابوطالب"(داماد مرحوم ميرزا).



ديگري در ميدان مسجد كه ميدان بزرگي بود در بيرون مسجد جامع عتيق كه در قسمت زيادي از آن درمانگاه وسيعي بنا شده(كه امروز محل مراجعه بيماران است با نام درمانگاه هلال احمر) درباره دو مجلس اخير تعزيه جلوتر شرحي داده شده است.



تعزيه هاي معمول در قم بيشتر عبارت بود از تعزيه حجةالوداع، تعزيه مسلم، طفلان مسلم، حر، علي اكبر، قاسم، امام حسين(ع)، هفتاد و دو تن، شهربانو، بازار شام، موسي بن جعفر(ع)، امام رضا(ع) در تعزيه، سخن گفتن ها، حديث نفسها، سؤال و جوابها، كلا با شعر است، فقط فرنگي در مجلس يزيد، قسمتي بحر طويل مي خواند كه آن هم نوعي شعر است و خيلي به ندرت اگر جمله اي به نثر ادا شود. شعري را كه هر تعزيه خوان در مجلس معيني بايد بخواند بر قطعه كاغذ مربع مستطيلي نوشته شده است كه آن را نسخه مي نامند.(460)



نسخه را تعزيه گردان در موقع تمرين در اختيار تعزيه خوان قرار مي دهد و بعد از تمام شدن تمرين از او مي گيرد، همچنين قبل از شروع تعزيه نسخه ها را به تعزيه خوان مي دهد و پس از خاتمه تعزيه، جمع آوري مي كند.



تعزيه كاملا به اين نحو شروع مي شود كه همه تعزيه خوانان چه موافق خوان و چه مخالف خوان پس از ورود به مجلس تعزيه، با هم نوحه اي را متناسب با تعزيه مربوط مي خوانند و به اصطلاح دم مي گيرند و اغلب تعزيه گردان درباره تعزيه اي كه قرار است اجرا شود، توضيحاتي مي دهد، سپس تعزيه آغاز مي گردد(461).



تعزيه گردان قبلا به هر يك از تعزيه خوانان ياد داده است كه در هر مورد شعر مربوط را با چه آهنگي بخواند تعزيه خوانان با سابقه و با تجزيه خود مي دانند كه چه بايد بكنند و در چه مقامي بخوانند، اينگونه تعزيه خوانان عموما اشعار نسخه را از حفظ مي خوانند ولي تازه كارها، هنگام خواندن روي نسخه نگاه مي كنند.



نكته جالب و قابل دقت اين است كه تعزيه خوان خود را ملزَم نمي داند در تمام اعمال خود، از تعزيه گردان دستور بگيرد، بلكه با ايمان و علاقه اي كه به كار خود دارد، خيلي زود، تحت تأثير كار و وضع خود واقع مي شود و در اين صورت بديهه گوئيهائي از وي بروز مي كند كه گاهي سخت جالب واقع مي شود و تماشا كننده را به شدت متأثر و منقلب مي سازد.



اشعار تعزيه به قدري روان و ساده است كه مستمع هر قدر هم عامي باشد فوري مضمون آن را درك مي كند و گرچه گاهي در آنها لطايف و ريزه كاريهائي به كار رفته، حتي تضمين هائي را از آيه هاي قرآن و احاديث و اشارات عرفاني در بعضي از آنها ديده مي شود، اما وقتي با آهنگ صداي خواننده و حركات او همراه گشت براي هر شنونده اي قابل درك است.