معلوم است كه در آن زمان قمي ها مراسم عاشورا را طوري به پا مي داشته اند كه به عنوان مثال و نمونه ذكر مي شده است.



ملاحظه شد كه مؤلف النقض، وقتي مي خواهد نحوه عزاداري مجدالدين مذَكِرِ همداني و شدت جزع و خلوص او را در اين امر ثابت كند، مي گويد وي اين تعزيت به صفتي داردكه قميان(با همه كوششي كه در اين راه مي كنند و كيفيات گوناگوني كه در آن به كار مي برند،) عجب آيد.



از اين گذشته با توجه به مطالب و اخباري كه از قديم در كتب شيعه، مخصوصا كتابهاي شيخ صدوق بالأخص كتاب علل الشرايع، راجع به عاشورا ذكر شده و اينكه بني اميه اين روز را عيد مي گرفتند و شيعه سوگوار بودند، مسلما در نواحي شيعه كه نام قم همواره در رأس آنها ذكر مي شده به انجام عزاداريِ عاشورا مقيد بوده اند، و شكي نمي ماند در اينكه چه قبل از سلجوقيان و چه در زمان سلجوقيان و چه بعد از ايشان تا عصر صفويه، مردم قم مراسم عاشورا را با شكوه تمام به پا مي داشته اند، در جائي كه اهل تسنن و علماي بزرگ آنان به شرح مذكور در عاشورا عزاداري و نوحه گري و جزع و فزع كنند، تكليف شيعه آن هم شيعه قم معلوم استم‌اما به چه نحو و با چه ترتيبات و كيفياتي عزاداري مي كرده اند، نويسنده مطلبي در كتب تاريخ نيافته است.



از عصر صفويه به بعد، به خصوص از دوره قاجاريه تا زمان حاضر سوگواري عاشوار در قم با تقصيل تمام اقامه مي شده است. دليل اينكه در زمان صفويه دسته جات تعزيه داري در قم معمول بوده، اين است كه امروز در تكايا و محله هاي قديمي قم و نيز در موزه آستانه حضرت"معصومه(ع)" توغ هائي وجود دارد كه در زمان صفويه و اوائل قاجاريه، ساخته شده است و در ضمن بحث از وسائل عزاداري خواهيم گفت كه توغ در قم، از قرنها قبل از وسائل مهم سوگواري عاشورا به شمار مي رفته و اكنون هم به همان كيفيت سابق باقي است.(449)



از اين گذشته در عصر صفويه يعني عصري كه در عموم شهرهاي ايران، مراسم عاشورا به پا مي شده است، مسلم است كه در قم با سوابق ممتد و عميقي كه در تشيع و اقامه شعارهاي شيعه دارا بوده، اين مراسم بيشتر و مفصل تر انجام مي يافته است.



از زمان قاجاريه به بعد، سوگواري بر"حسين(ع)" و ديگر اهل بيت اطهار، به دو ماه محرم و صفر تعميم پيدا كرد. در اين دو ماه، در قم مجالس روضه خواني و وعظ و مراسم تعزيه خواني(به اصطلاح مردم قم، شبيه خواني) با تفصيل به پا مي شد.



دليل وجود شبيه خواني در قم اوايل قاجاريه، يكي اين است كه مردم در اين باره از مرحوم"ميرزاي قمي" عالم بزرگ ايران در زمان فتحعليشاه و متوفي در سال 1231 يعني يكصد و شصت سال قبل، سؤالي كرده اند و ايشان جواب مستدل و مفصلي داده اند كه شرح آن خواهد آمد، محتمل است سؤال مزبور سالها قبل از درگذشت مرحوم ميرزا، شده باشد.



دليل ديگر اينكه مرحوم"ميرزا ابواطالب"، از علماي معروف قم، در زمان"فتحعليشاه" و داماد مرحوم"ميرزاي قمي"، و متوفي در سال 1249 قمري يعني يكصد وچهل و چند سال پيش، قسمتي از درآمد ثلث اموال خود را براي تعزيه خواني معين كرده كه اين تعزيه تا چهل و چند سال پيش، در تكيه جنب منزل ايشان كه امروز به تكيه ميرزي قمي معروف است و سابقا تكيه پشت مسجد كوچكه ناميده مي شد، اقامه مي گرديده است(گويا در دهه آخر ماه صفر).



از متن وصيتنامة"مرحم ميرزا ابوطالب"، معلوم مي شود كه در آن زمان، در محله ميدان مسجد(ميداني نزديك مسجد جمعه) نيز مجلس تعزيه اي به پا مي شده است.



اينك قسمتي از متن وصيت"مرحوم ميرزا ابوطالب" مربوط به تعزيه خواني:(450)



(ثلثِ آن را به مصرف تعزيه سبط رسول ثقلين جناب سيد الشهداء حضرت"امام حسين" عليه الصلوه والسلام در بيرون خانه سركار واقف مدظِله كه در آنجا همه ساله در حال حيات خود تعزيه گرفته مي شود، بنمايند. از اجرت ارباب شبيه و روضه خوانان و اعوان ايشان و اِخراجات چاشت آنها هرگاه در روز تعزيه بگيرند و شام هرگاه در شب مشغول تعزيه داري باشند، با ملاحظه ثلث مداخل موقوفات مزبور است. و هرگاه از اخراجات متعارف واسط الحال ثلث زائد باشد به مصرف تعزيه ميدان مسجد برسانند و اخراجات ديگر هم كه از لوازم تعزيه گرفتن باشد داخل اِخراجات تعزيه محسوب بدارند...(451)



از خصوصيات مجالس روضه و سوگواري در اين دوره، عنايت و توجه دقيق علماي قم به صحت مطالبي است كه در منابر گفته مي شد. از ميان علمائي كه به اين امبر اصرار فراوان داشته و گاهي شدت عمل هم به كار مي برده، مرحوم"حاج سيد جواد قمي"، عالم بزرگ زمان"ناصرالدين شاه" است كه توجه وي به صحيح بودن مطالب، هنوز هم زبانزد مردم قم است و در اين باره جرياناتي را نقل مي كنند كه از بحث ما خارج است.



در هر حال از قاجاريه به بعد مراسم عاشورا در قم توسعه بيشتري يافت و گذشته از دهها مجلس عزاداري كه از درآمد موقوفات مخصوص همين تعزيه خواني نيز در نقاط مختلف تشكيل مي يافت، و چند دسته تعزيه خوان با تعزيه گردانهاي ورزيده و وسايل كافي وجود داشتند و هر يك از تعزيه گردانها به شرحي كه خواهد آمد چندين مجلس تعزيه با نسخه هاي فراوان در اختيار داشت.



علاوه بر آنچه گفته شد از اين زمان به بعد، چنين رسم شد كه در ايام عاشورا"و به تدريج در ديگر ايام سوگواري غير از عاشورا" از تمام محلات شهر، دسته جات عزاداري وارد صحن مطهر"حضرت معصومه(ع)" شوند كه اين رسم هنوز هم ادامه دارد.



اين دسته جات از قمه زن، زنجير زن، سينه زن، سنگ زن تشكيل مي يافت و در چند محله، واقعه كربلا و احيانا وقايع ديگر را به طور سيار نشان مي دادند كه بعدا از آن سخن خواهد رفت. به تدريج، بسياري از اين رسوم از جمله قمه زني و آوردن تعزيه خوان سيار با گاري و تخت و اتومبيل و اسب و شتر از ميان رفت، ولي مراسم عاشورا به طور ساده و كامل امروز در قم برقرار است و در روزهاي تاسوعا و عاشورا متجاوز از دويست دسته از در بزرگ وارد صحن آينه مي شوند و پس از انجام مراسم، از در ديگر بيرون مي روند.(452)



در سالهاي اخير چنين معمول شده است كه در ايام سوگواري مخصوصا در اربعين و بيست و هشتم صفر، دهها هئيت عزاداري، از شهرستانهاي دور و نزديك به قم مي آيند همچنين شيعيان غير ايران كه در قم اقامت دارند، از قبيل عرب، هندي، پاكستاني، افغاني. و با مراسم و لهجه مخصوص خود، به سوگواري مي پردازند و به خانه علماء مي روند.