زيارتنامه خواني در اعتاب مقدسه به ترتيبي كه اكنون معمول است، از كي و به چه كيفيت شروع شد؟ بر نويسنده معلوم نيست، آنچه مسلم است اين است كه اين رسم از قرنها پيش معمول بوده است.



در مورد زيارت"فاطمه معصومه(ع)" مي توان گفت كه از قرن سوم به بعد براي آن حضرت زيارتنامه مي خوانده اند زيرا به موجب نوشتة"علامه مجلسي" در مجلد مزار بِحار الأنوار كه قبلا به آن اشاره شده است؛ متن زيارتي از"علي بن موسي الرضا(ع)" براي خواهرش"معصومه" روايت شده است.(346)



معلوم است كه مردم قم با اردات شديدي كه همواره نسبت به اهل بيت پيغمبر(ص) داشته اند و اينكه شهر قم مركز علماء و فقها و محدثان شيعه بوده است. مسلما از اين زيارت اطلاع داشته اند و هنگام زيارت مرقد مطهر، آن را مي خوانده اند؛ اما به چه كيفيت؟ و آيا مثل امروز متن زيارت را در لوحه هايي مي نوشته و از ديوار حرم آويزان مي كرده اند؟ و عده اي به نام زيارتنامه خوان وجود داشته اند؟ نويسنده اطلاعي ندارد.



آنچه در اين مورد قطعي به نظر مي رسد، وجود زيارتنامه و زيارتنامه خوان از عصر صفويه به بعد است كه جهانگرداني كه در آن زمان به قم آمده اند به اين موضوع اشاره كرده اند.



از جلمه"شاردن" جهانگرد معروف فرانسوي كه در عهد شاه صفي به ايران آمده چنين گويد: برطارمي مزار(مزار"حضرت معصومه(ع)" نوشته هايي آويخته شده است،‌اينها ادعيه و اذكاري است كه با آب طلا بر روي صفحات دباغي شده ضخيمي به قطر اوراق بزرگ كاغذي، نگاشته شده است و مخصوص"حضرت معصومه" و خاندان مبارك ايشان است صفحه اي كه در مقابل مدخل روبروي واردين قرار دارد، زيارتنامه اين بارگه معلي به شمار مي رود، هر زائري هنگام ورود سه بار بر آستان مبارك و نرده مزار بوسته مي زند سپس راست مي ايستد و به مزار مبارك نگاه مي كند،‌آنگاه ملايي كه يكي از خدمتگزاران دائم آستانه مباركه(مبارك) است به نزديك زائر پس از خواند ادعيه و اذكار لازم، طارمي مدفن و آستانه بارگاه را مي بوسد، آنگاه مبلغي وجه به ملاي مزبور مي دهد.(347)