مقبره شيخان در مقابل حرم مطهر، قديمي ترين گورستاني است كه به علماي بزرگ اختصاص داشته و امروز قبر عده اي از بزرگترين علماء و محدثان شيعه در اين قبرستان مشخص و زيارتگاه عموم است، از جمله قبر"زكريا ابن آدم" اشعري از اصحاب"علي بن موسي الرضا"(ع) و"آدم بن اسحاق" وابوجرِير"زكريا ابن ادريس" كه از اصحاب ائمه و راويان حديث بوده اند و مولي"محمد طاهر" قمي از قهاي دوره صفويه و ميرزا ابوالقاسم قمي معروف به"ميرزاي قمي" از بزرگترين علماي زمان فتحعليشاه.



در خارج از مقبره شيخان، بقعة"علي بن بابويه"(پدر شيخ صدوق) روبروي شيخان و سمت مشرق آن، و"محمد بن قولويه" و"علي بن ابراهيم" كه بقعه اين دو، در كنار باغ شهرداري واقع است. و در داخل صحن بزرگ"قطب راوندي"، محدث و فقيه بزرگ شيعه در قرن ششم و از نخستين شرح كنندگان كتاب شريف نهج البلاغه، و دهها تن ديگر از علماي بزرگ قرون گذشته و قرن اخير در اطراف حرم مطهر مدفونند.



از پادشاهان، گويا نخستين كس"رستم خان" پادشاه گرجستان است(314) كه پس از گراييدن به دين مبين اسلام، چون وفات يافت، جسدش را در باغ با شكوهي در قم دفن كردند، از اين باغ كه هنگام آمدن"شاردن" به قم(در زمان شاه صفي) از گردشگاههاي عادي اهل قم به شمار مي رفته، امروز هيچ اثر و نشاني نيست، مگر اينكه احتمال داده شود كه محل دفن"رستم بيك" يكي از گنبدهاي مربوط به خاندان صفي بوده كه در ضمن بحث از ترجمه تاريخ قم به تفصيل از آن سخن رفته است، دليل اين احتمال، يكي از است كه رستم بيك مردم مشخص و معروفي بوده و چون تازه به دين اسلام تشرف حاصل كرده بوده؛ در ميان مردم عزت بيشتري داشته است، از اين روي وي را در معروفترين و زيباترين گورستارنهاي خانوادگي كه در وسط باغ بزرگ و باصفايي بوده است دفن كرده اند، ديگر آنكه قبور مربوط به متجاوز از هزار سال پيش در قم هنوز مشخص است، چطور ممكن است از قبري مربوط به يك پادشاه تازه مسلمان كه"شاردن"آنگونه آن را وصف كرده، هيچگونه اثري نباشد، آن هم قبري كه قدمت آن به سه قرن نمي رسد.



از پادشاهان صفويه چهارتن در قم مدفونند:



اول:"شاه عباس دوم" كه بقعه او درسمت جنوب غربي حرم حضرت مصعومه(ع) و وصل به آن مي باشد.



دوم:"شاه صفي" كه قبر او در رواق جنوبي حرم واقع است و چون در راهرو حرم بوده صندوق روي قبر را برداشته اند و اين صندوق اكنون در موزه آستانه قم است.



سوم:"شاه سليمان".



چهارم:"شاه سلطان حسين" كه بقعه اين دو امروز در وسط بناي جديد مسجد بالا سر ديده مي شود.



از شاهزادگان صفويه قريب هفتاد نفر كه به دست افغانها كشته شدند، در سردابه بزرگي كه مقبره خانوادگي صفويه بوده و در زير صحن موزه(صحن زنانه سابق) قرار داشته، به خاك سپرده شده اند، ظاهرا اين سردابه هنوز هم وجود دارد و از قر او مسموع وسعت اين سردابه زياد بوده و تا قسمتي از صحن نو تا نزديكيهاي قبر قطب راوندي امتداد داشته است.



از جمله كساني كه در سردابه مزبور هستند:"عباس ميرزا" پسر وليعهد شاه"طهماسب" دوم است كه افغانها او را هم به قتل رسانيدند.(315)



از پادشاهان قاجاريه"فتحعلي شاه" در قم مدفون است تو بقعه او كه در زمان حيات خود تهيه كرده بود، در شمال غربي صحن كهنه، پشت به مدرسه فيضيه مي باشد، سنگ روي قبر اين پادشاه كه تصوير او بر آن كنده شده، بسيار زيبا و جالب است، در سنگ ديگري كه به ديوار بقعه نصب شده شرح حال وي با عبارت پردازيهاي معمول در آن زمان، نوشته شده است.



ديگر"محمد شاه" پدر"ناصر الدين" شاه است و بقعه او در همين صحن در سمت جنوب غربي و در حد فاصل ميان صحن و مسجد اعظم واقع مي باشد، سنگ روي قبر"محمد شاه" نيز جالب و ديدني است.



موضوع قابل ذكر اين است كه سنگهاي مزبور را كه هر يك وزن زيادي دارد، از كرمان به قم حمل كرده اند، در زمانيكه وسيله حمل و نقل شتر و قاطر بوده شايد گاري هم وجود نداشته است.



در صندوق خانه بقعة"محمد شاه"، قبر مهدي عليا زوجه او و مادر"ناصر الدين شاه" قرار دارد.



"ناصرالدين شاه" هم بنا بر نوشته دكتر فورِيه، طبيب مخصوص وي، در كار تهيه قبري براي خود در قم بوده است.(316)اما بعداز قتلش گويا وضع طوري بوده كه نمي توانسته اند او را به قم حمل نمايند يا به فكر اين كار نيفتاده اند.



از شاهزادگان و رجال عصر قاجار عده بيشماري در قم مدفونند و بسياري از خاندان هاي متعينِ آن زمان در صحنهاي قم بقعه مخصوص به خود دارند كه به نام خود صاحب بقعه‌ است از قبيل بقعه اتابك، بقعه مستوفي، بقعه قوام السلطنه و وثوق الدوله، بقعه قائم مقام(ميرزا عبدالرحيم ترك) بقعه حاجب الدوله، بقعه حاج معين بوشهري، بقعه نظام الدوله بقعه سعد السلطنه الي آخر.



گذشته از بقعه هاي اطراف صحنهاي حضرت"معصومه"(ع)، در اطراف قبرستان هاي ديگر قم، چه قبرستانهاي عمومي، چه خصوصي، بقعه هاي بسياري است كه هر يك به خانواده اي از شهرهاي مختلف ايران تعلق دارد.



همچنين در اطراف حرم علي بن جعفر(ع) معروف به در بهشت، چند صحن بزرگ و كوچك احداث شده و در اطراف آنها بقعه هايي است مربوط به خاندانهاي مختلف و اين موضوع در پاره اي از امامزادگان ديگر نيز صدق مي كند كه در بخش مربوط به امامزادگان، مورد سخن قرار خواهد گرفت.