يكي از فضايل مردم قم اين بوده است كه آب و ملك بسيار بر امامان وقف كرده اند اشعريان قم، آنچه داشته اند از مزرعه و خانه و بسياري از اياشن هر چه را مالك و متصرف بوده اند از مال و منال و اَمتِعه و ضِياع و عِقار به ائمه(ع) بخشيدند و ايشان اول كساني هستند كه به اين امر ابتدا كردند و خمس از مالهاي خود بيرون كردند، و براي ائمه(ع) فرستادند و خلفا اين املاك را كه ايشان به دفعات وقف كردند، فراگرفتند: ايشان دوباره غير آن املاك را وقف كردند تا آن مقدار بماند كه ديلم، به اِقطاع آن را فرا گرفتند و خراج املاك موقوفه ايشان به چهار صد هزار درهم برسيد.(235)



كثرت موقوفات مربوط به ائمه(ع) در قم موجب شد كه آنان در آن شهر وكيل وقف تعيين كند، چنانكه احمد بن اسحاق اشعري، وكيل وقف قم از طرف امام حسن عسكري(ع) بود.(236)



بنابر آنچه ذكر شد قطعي است كه مردم قم(و شايد اهالي شهرهاي ديگر) از ابتداء املاكي را وقف فاطمه معصومه(ع) كرده اند منتها امروز به طور مشخص از آن موقوفات اطلاعي در دست نيست، اما از رقبات موقوفه قم كه به احتمال قوي قسمتي از آنها وقف حضرت معصومه(ع) بوده، كم و بيش، در كتب قديم ذكري شده است؛ از جمله به موجب نوشته تاريخ قم، در قرن چهارم هجري هشت آسياي وقفي در قم وجود داشته كه نام و هر مقداري كه از هر يك وقف بوده نوشته مي شود:



1ـ آسياي يونس ـ نيم دانك.



2ـ آسياي شاذوكه ـ نيم دانك.



3ـ آسياي باغ ادريس ـ نيم دانك.



4ـ آسياي شاهين ـ يك نيمه.



5ـ آسياي ورجانه(به تلفظ امروزي وِرجان يا ورجون) ـ مفرد(گويا مقصود از مفرد. تمام آن مي باشد).



6ـ آسياي ابن خالد، مفرد.



7ـ آسياي كهنه ـ‌ يك دانك و نيم.



8ـ آسياي"عبدالله" ـ نيم دانك.(237)



گفته شد كه موقوفات قم از طرف خلفاء وديلميان به صورت اِقطاع درآمد در قرن چهارم خراج اِقطاعات قم با آنچه از املاك موقوفه كه جزء آن بوده است هزار و سيصد و پنجهزار و نهصد درهم بالغ مي شده است.(238)



در اينجا نكته مبهمي وجود دارد كه مقصود از ديلمياني كه موقوفات قم را به صورت اِقطاع درآوردند، چه كساني است؟ ظاهرا مقصود"اسفار بن شيرويه" و"مرداويج" و"وشمگير" است كه در نيمه اول قرن چهارم قم را متصرف بوده اند، بعيد است كه منظور از ديلميان آل بويه باشد.



زيرا مي دانيم كه پادشاهان خاندان بويه از قبيل ركن الدوله و وزير ايشان از جمله صاحب بن عباد توجه مخصوصي به قم داشته اند و به موجب نامه هائي كه از صاحب بن عباد باقي است مرتب سفارش قمي ها را مي كرده اند؛ از اين گذشته در شيعه بودن آل بويه ترديدي نيست و نويسنده اين امر را در كتاب"عضدالدوله" و"كتاب آل بويه" در بخش مربوط به مذهب شيعه با مدارك غير قابل انكار ثابت كرده است.



با اين وصف و با توجه به اين كه آل بويه از نظر مالي احتياجي به اين كار نداشته اند، مسلم است كه در صدد برنمي آمده اند كه رقبات موقوفه قم را كه وقف ائمه(ع) يا حضرت معصومه(ع) و ديگر امامزادگان بوده است به صورت اِقطاع درآورند.



در قرن ششم فاطمه معصومه(ع) داراي موقوفاتي بوده است ولي رقبات موقوفه چه چيزهائي و چه اندازه اي بوده است؟‌ نويسنده اطلاع دقيقي ندارد، همين قدر مي داند كه شيخ عبدالجليل رازي تصريح كرده است به اينكه مشهد ستي فاطمه بنت موسي بن جعفر(ع) داراي موقوفات است.(239)



مؤيد اين معني نوشته تاريخ الوزراء الرجاء قمي(240)از آثار قرن ششم است كه ميان كمال ثابت و امير سيد مرتضي شرف الدين، نقيب قدس الله روحه كه خاك قدم او توتياي روزگار بود، به سبب املاك قم وحشَت قديم بود(241). اين موقوفات مرتب رو به فزوني بوده است تا عصر صفويه كه وسعت بسياري يافت و نيز صفويه براي پادشاهاني از سلسله خود كه در قم مدفونند املاك موقوفه بسياري معين تكرده بودند كه از بحث ما خارج است، زيرا منظور ما در اينجا بيان قدمت موقوفات در قم بالأخص موقوفات حضرت معصومه(ع) است نه تاريخ موقوفات و بيان رقَبات وقف و مصارف هر يك.



در مورد نذورات، اين مسلم است كه رجال شيعه از قرون اوليه هجري براي امامزادگان نذر مي كرده اند، چنانكه"عضدالدوله ديلمي" ده هزار درهم نذر صندوق قبر"عبدالله بن محمد بن عمر بن علي بن ابيطالب(ع)" كرد؛(242)و اما اينكه براي حضرت معصومه(ع) از چه زماني نذركردن معمول شد. نويسنده از پيش از صفويه اطلاع درستي ندارد جز اينكه در تاريخ الوزراء ابوالرجاء قمي از آثار قرن ششم چنين آمده كه كمال ثابت مستوفي سلطان سنجر سلجوقي در ضمن جرياني،گفت به قم ميروم بر عزم مطالعت اسباب خويش و خيراتي كه كرده ام(صفحه 103)‌گويا مقصود از خيرات، نذورات باشد، اما در دوره صفويه و دوره هاي بعد نذر كردن براي آن حضرت رواج داشته است، اكنون هم رايج و معمول است.



"شاردن جهانگرد" معروف فرانسوي كه در زمان شاه صفي به ايران آمده و بهترين و مفصل ترين و معتبرترين سفرنامه مربوط به ايران را نوشته است ضمن وصف حرم قم چنين گويد:(243)



تمام نقدينه هاي تقديمي زائرين(زائرين حضرت معصومه(ع)) معمولا در يك صندوق آهنين كوچك كه شبيه مخروط ناقص است و در مدخل بارگاه قرار دارد مي گذارند و در روز جمعه آن را پاره مي كردند به روحانيون تحويل مي دادند.