مسجد جامعي كه در زمان سلجوقيان در قم بنا شد


شيخ عبدالجليل رازي، از"مسجد جامع عتيق" ديگري در قم نام مي برد كه باني آن ابوالفضل عراقي، در عهد طغرل سلجوقي بوده است، اين مسجد، مناره هايي هم داشته است، بعيد به نظر مي رسد كه مسجد جامع امروزي، مسجد ابوالفضل عراقي، باشد، زيرا هيچگونه اثري از مناره در آن ديده نمي شود، بلكه همانطور كه احتمال داده شد، مسجد جامع فعلي به جاي مسجد ابوالصديم، است.



درباره محلِ مسجد ابوالفضل عراقي، احتال قوي اين است كه در حدود ميدان كهنه امروزي قرار داشته و دو مناره و سردري كه در اواخر خيابان آذر و در مشرق ميدان كهنه ديده مي شود باقي مانده همان مسجد است. مويد اين احتمال نوشته"تاريخ الوزراء ابوالرجاء قمي" است از آثار قرن ششم كه: دولت عراقيان ممتد گشت، ديوار قم و عمارت مسجد جامع، بيرون شهر و مناره هاي آنجا ايشان كردند.(230)



اگر اين احتمال صحيح باشد بايد گفت كه مسجد مزبور بسيار وسيعي بوده است، زيرا در فاصله اي در حدود يكصد متر از اين سردر و مناره ها، در سمت غربي آن، مناره اي است كه از جهت كهنه گي و طرز بنا مانند آن دو مناره است، اما بالاي اين مناره ريزش كرده و در سالهاي اخير اطاقكي به سبك اطاقكهاي قرون بعد(به صورت گلدسته) در بالاي آن ساخته اند.



منارة‌مزبور علي القاعده در كنار سردر غربي مسجد قرار قرار داشته است.



شيخ عبدالجليل، دربارة"مسجد ابوالفضل عراقي" گويد كه: آن مسجد در خارج شهر بوده و بهاءالدين كمال ثابت؛ جامع ديگري در ميان شهر بنا كرده و هر دو آنها را با مقصوره هائي با زينت و منبرهاي با تكليف ومناره هاي رفيع و كراسي علما و نبوت عقود مجالس كتب خانه هاي مملو از كتب طوايف(231)مسجد كمال ثابت كه در قرون ششم در ميان شهر بوده مسلما محلِ آن امروز، زمين هاي مزروعي سمت مشرق قم است.



مسئله قابل دقت اين است كه بسياري از مساجد قديمي قم(و شايد ديگر شهرها)‌چطور شد كه آنگونه از ميان رفت كه در زمانهاي بعد كمترين اثري از عرصه و اعيان آنها، مشهود نشد؟



براي جواب اين سؤال، گذشته از عوامل طبيعي و حوادث آسماني، از قبيل سيل و زلزله و اينگونه پيش آمدها ظاهرا عامل عمده، قتل عامها و ويراني هائي است كه بارها در قم وقوع يافته و در نتيجه نه دياري باقي مانده و نه دياري، نه خانه اي و نه خانه خدائي.



مساجد را آنگونه ويران مي كردند كه اثري از آنها به جا نمي ماند و تا مردمي كه باقي مانده بودند، به خود مي آمدند، سالهاي گذشته بود و محل مساجد از خاطره ها محو شده(وبعدا به چند مورد از اين قتل عامها اشاره خواهد شد).

پاورقي

(230) صفحه 106.

درباره دو مناره و سردر مزبور معروف است كه از بقاياي مدرسه اي است به نام"غياثيه" كه در اين باره بايد دقت و تحقيق شود. مؤيد احتمالي كه در متن داده شد(كه ازبقاياي جامع ابوالفضل عراقي باشد) نوشته شيخ عبدالجليل است كه گويد: ابوالفضل اين مسجد را خارج از شهر ساخته و معلوم است كه محل فعلي آن مناره ها و سردر، در زمان سلجوقيان خارج شهر بوده. ديگر كهنه گي بنا است كه انتساب آن را به دوره سلجوقي تأييد مي كند اين ار هم مي دانيم و در همين فصل گفته خواهد شد كه در قديم، مسجد جامع را بيرون شهر بنا مي كردند، ولي بناي مدرسه در بيرون شهر بعيد به نظر ميرسد...



(231) النقض: صفحه 163.