پاره اي از نوشته هاي نويسندگان قديم قابل تأمل است و با تأسف بايد گفته شود كه از بعضي تعصبات و افراط و تفريطها و مسامحات دور نيست.



مثلا درباره شهر قم، همانطور كه گفته شد آن را شهري جديد پنداشته اند، در حالي كه با مدارك غير قابل انكار، مسلم گرديد كه اين شهر قرنها پيش از اسلام وجود داشته است، درباره مردم قم نيز از اين نوع مسامحات و اشتباهات شده است.



از جمله يعقوبي گفته است كه ساكنان قم(در قرن سوم) بيشتر از آل مدحج، سپس از بني الأشعر و در مرتبه سوم مردم بومي و اصلي هستند. اگر اين گفته صحيح است؛ پس ساكنان اصلي قم كه هنگام حمله مسلمانان به ايران از لحاظ كثرت به اندازه اي بودند كه هزاران سپاهي از آن در جنگ قادسيه و نهاوند شركت كردند(65)كجا رفته بودند؟



شهري كه طبق نوشته"تاريخ قم" داراي دوازده روستا و سيصد و چهل و چند، ده بود و به قولي بيست و يك روستا و نهصد ده دارا بوده است(66)دهِ هائي چنان آباد و پرجمعيت كه به قول ابن الفقيه، تنها از يك ده، چهار هزار مرد بيرون آمد كه هر يك خدمتكاري و مهتري و نان پز و آشپزي همراه داشت(67) اين جمعيت انبوه چه شدند، اگر قتل عامي شده بود كه بومي و غير بومي هر دو به دم شمشير رفته بودند واگر وبا و طاعون و زلزله وسيل و اينگونه عوارض آمده بود كه باز دامن همه را گرفت، و مي توانيم كه در آن زمان مردم قم؛ جلاء وطن هم اختيار نكردند.



حقيقت يا نزديك به حقيقت اين است كه وقتي اشعريها و ديگر قبايل عرب به قم آمدند؛‌يا بهتر بگوييم: به قم پناه آوردند(همانطور كه جمعي از آنان، به نقاط ديگر ايران هم مهاجرت كردند يا پناه بردند) مردم قم كه به احتمال قوي بسياري از آنان، دين مبين اسلام را پذيرفته بودند، پس از آنكه، ‌اطمينان پيدا كردند كه از ناحيه اين ميهمانان؛ ناراحتي و آسيبي به شهرشان نخواهد رسيد؛ آنان را پذيرفتند و در اكرامشان كوشيدند و زمين و آب و بذر در اختيارشان گذاشتند(68)رفته رفته در اثر مرور زمان اين اقوام مهاجر جزء ساكنان اصلي شدند و به زبان ايشان سخن گفتند و حتي زبان خود را فراموش كردند و به آداب و رسومِ مردم اصلي عمل كردند و اين امري است كه شايد در عموم شهرهاي ايران، بلكه در عموم شهرهاي معروف جهان، كه افرادي از اقوام ديگر در آنها توطن اختيار كردند صدق بكند.