كتاب"تاريخ قم" يكي از قديمي ترين و معتبرترين و پرارزش ترين كتابهايي است كه درباره يكي از شهرهاي قديمي ايران تأليف يافته است.(18)



در اين كتاب گذشته از اطلاعات مفصل و دقيقي كه در خصوص شهر قم آمده درباره وضع آب و ملك و تقسيم آبِ رودخانه و امور مربوط به قَنَوات و كيفيت خراج و اينگونه چيزها مطالبي يافته مي شود كه در كمتر كتابي مي توان يافت.



كتاب"تاريخ قم" در اصل به عربي بوده است و با تأسف بايد گفت كه متن عربي آن در دست نيست، ولي ترجمه اي از آن مربوط به اوايل قرن نهم هجري در دست مي باشد كه از اين ترجمه هم بيش از يك چهارم برجا نمانده(يعني ترجمه موجود)، پنج باب از بيست باب كتاب است ولي از همين قسمت باقيمانده به خوبي مي توان به ارزش و اهميت آن كتاب پي برد و از حسن اتفاق در مقدمه آن فهرست كاملي از مطالبي كه در هر يك از بابهاي بيستگانه آمده ذكر شده كه براي اطلاع از مندرجات كتاب مزبور خلاصه اي از آن فهرست در اينجا آورده مي شود.



باب اول:



وجه تسميه قم ـ امر قديم قم ـ فتح آن ـ حدود قم ـ مسافت قم ـ طول و عرض راهها ـ‌ دروازه ها ـ‌ ميدانها ـ مساجد ـ‌ حمامها ـ‌ نام ضياعها ـ‌ اول مسجد و منبرـ خراج قم ـ دارالضرب قم ـ سراهاي حكام ـ‌كاريزها ـ‌ جويها ـ رودخانه ها ـ آسياها ـ مقاسم آب ـ روستاها ـ آتشكده ها ـ فضيلت قم ـ اين باب داراي هشت فصل است.



باب دوم:



مساحتهايي كه از قم شده ـ مبلغ خراج ـ‌ انواع خراج و نام مزارع و صدقات، وجوه اموال ـ احكام زمينها ـ‌ اين باب داراي پنجاه فصل است.



باب سوم:



ذكر طالبيه و علويان كه به قم نزول كردند و وطن ساختند ـ اين باب داراي دو فصل است.



باب چهارم:



آمدن عربهاي اشعري به قم و سبب آمدن ايشان ـ‌ اين باب داراي دو فصل است.



باب پنجم:



اخبار اشعريان و فضايل ايشان ـ‌ اين باب داراي دو فصل است(ترجمه اين پنج باب در دست است.)



باب ششم:



انساب عرب آل قحطان ـ اين باب داراي پنج فصل است.



باب هفتم:



اخبار عربهايي كه به قم متَوطن شدند ـ اين باب داراي پنج فصل است.



باب هشتم:



حوادث و وقايع مشهور مربوط به عرب مقيم قم ـ اين باب داراي يك فصل است.



باب نهم:



جماعتي از عرب و عجم از خلفاء و ساير سلاطين كه به قم والي بوده اند و بعضي از نويسندگان ـ اين باب داراي يك فصل است.



باب دهم:



وقت ظهور اسلام در قم ـ فضايل ايرانيان ـ عجمِ مردم قم در ايام قديم و جديد ـ ساكنان اصلي و بومي قم ـ آنان كه به قم آمده اند ـ‌ اين باب داراي سه فصل است..



باب يازدهم:



واليان و حكام قم ـ 201 نفر ـ يك فصل.



باب دوازدهم:



قضاب قم ـ اين باب داراي يك فصل است.



باب سيزدهم:



سنَن خلفاء و وزراء ـ حوادث قم و ديگر شهرها ـ اين باب داراي يك فصل است.



باب چهاردهم:



مزارع و حِصه ها ـ اين باب داراي يك فصل است.



باب پانزدهم:



موقوفات قم ـ چهل نفر ـ اين باب داراي يك فصل است.



باب شانزدهم:



علماي خاصه قم 266 نفر ـ علماي عامه چهارده نفر ـ اين باب داراي دو فصل است.



باب هفدهم:



ادباء و نويسندگان قم ـ فيلسوف ـ منجم ـ مهندس ـ نَياخ ـ وراق ـ اين باب داراي يك فصل است.



باب هيجدهم:



شعرا كه اهل قم را مدح گفته اند ـ چهل نفر ـ شاعران قم و آوه و شعر ايشان به عربي و فارسي ـ صد و سي نفر ـ‌ اين باب داراي سه فصل است..



باب نوزدهم:



يهود و مجوس در قم نواحي آن ـ اين باب داراي يك فصل است.



باب بيستم:



اختصاصات قم ـ عجايب دنيا ـ تاريخ پيغمبران ـ اين باب داراي پنج فصل است.



ملاحظه مي شود كه در اين كتاب مطالبي يافته مي شود كه نظائر و مجموعه آنها را بعيد است بتوان در منبع ديگري يافت، به اين اميد كه روزي متن كامل و عربي اين كتاب نفيس وكم نظير، به دست آيد.