فرهنگ وقف در دين مبين اسلام و مكتب اهل بيت پيامبر صلي الله عليه و آله به وجود آمد و از زمان پيامبر خدا صلي الله عليه و آله تا به حال، آثار و بركات ديني، اجتماعي، فرهنگي و حتي سياسي و اقتصادي فراواني را در پي داشته است. در ايران نيز فرهنگ وقف از زمان ائمه عليهم السلام رونق گرفت و در اكثر بلاد ايران اموال زيادي وقف شد و مساجد، مدارس، رباطها، كاروانسراها، آب انبارها، بيمارستانها، پلها و به ويژه مراكز مقدس، چون آستان قدس امام رضا عليه السلام و آستانه مقدسه فاطمه معصومه عليهاالسلام داراي موقوفات فراواني شدند.(5)



در قرن سوم هجري و بعد از آن، فرهنگ وقف در جهان اسلام به ويژه در ميان شيعيان و پيروان اهل بيت پيامبر صلوات الله عليهم اجمعين رونق خاصي به خود گرفت و ائمه اطهار عليهم السلام در بلاد مختلف شيعه نشين داراي موقوفات زيادي شدند.



در شهر قم كه حرم اهل بيت پيامبر صلي الله عليه و آله مي باشد، متوليان و وكلاي وقف و وجوهات شرعي از طرف امامان عليهم السلام بسيار بوده اند و همه آنها از شيعيان و موثقين و بسياري از آنها از روات و فقها و علماي بزرگ بوده اند.



صالح بن محمدبن سهل از طرف امام جواد عليه السلام(6) و احمدبن اسحاق اشعري قمي از طرف امام حسن عسكري عليه السلام(7) و به قرايني مسافر و ميمون و زكريا بن آدم از طرف ابو جعفر عليه السلام(8)، عبدالعزيزبن المهتدي وكيل امام رضا عليه السلام و علي بن ريان بن صلت وكيل امام هادي عليه السلام بوده اند.



اشعريهاي قم نيز كه از شيعيان اهل بيت عليهم السلام بودند، مزارع، سراها، ضيعتها و املاك بسياري به ائمه عليهم السلام وقف نموده، در اختيارشان مي گذاشتند و خمس اموال خود را براي آنها مي فرستادند؛ اما خلفا و حاكمان عباسي آن املاك وقفي را از دست آنها مي گرفتند و به اقطاع مي دادند و باز اشعريها املاك ديگري را خريداري مي كردند و وقف مي نمودند و به ساداتي كه به قم پناه مي آوردند، اموال و املاك بخشيده، آنها را غني و بي نياز مي نمودند.(9)



حسن بن محمد بن حسن قمي در فهرست كتاب «تاريخ قم» باب پانزدهم را به موقوفات و مطالب مربوط به آن اختصاص داده و براي موقوفات قم چهل نفر متولي از عرب و عجم و متولياني كه از طرف خلفا در قم بوده اند، ذكر كرده است؛(10) متولياني كه تا سال 378 هجري قمري (سال تأليف اين كتاب) بوده اند.



آستانه مقدسه حضرت معصومه عليهاالسلام ابتدا اوقافي نداشته جز باغ موسي بن خزرج كه وقف مقبره پاك حضرت فاطمه معصومه سلام الله عليها شد و طبعاً متولي هم نداشته است و بعد از اينكه زينب دختر امام جواد عليه السلام براي اولين بار در نيمه دوم قرن سوم، قبه و بارگاهي بر روي تربت پاك حضرت بنا كرد،(11) ابتدا توسط خادم اداره مي شد كه يكي از آن خادمين، حسين بن اشكيب قمي خادم القبر بوده است.(12)



اگر نگوييم در قرن چهارم، مطمئناً در قرن پنجم و ششم قمري آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه عليهاالسلام داراي اوقاف و متولي و شكوه و جلال بوده است. در كتاب «النقض» كه در حدود سال 560 ه. ق. تأليف يافته، آمده است: «آن سرايِ ستّي فاطمه بنت موسي بن جعفر عليهماالسلام به اوقاف و مدرس و فقها و ائمه و زينتِ تمام و قبولِ اعظم».(13)



متوليان قرن نهم هجري قمري مشخص هستند و آنها از سادات رضوي قم مي باشند. اولين متولي كه اسم او مشخص است، سيد فخرالدين نقيب رضوي مي باشد و اين از فرمان جهان شاه از شاهان تركمان قرا قويونلو و آق قويونلو در واگذاري منصب نقابت سادات و توليت موقوفات آستانه مقدسه به فرزند سيد فخرالدين، يعني سيد نظام الدين سلطان احمد روشن مي شود.(14)



قبل از سيد فخرالدين نيز متوليان اوقاف مزار و آستانه حضرت فاطمه معصومه بنت امام موسي الكاظم عليهماالسلام با بزرگان سادات رضوي بوده است. در متن فرامين و احكام شاهان مغول، مثل: تيمور و شاهرخ و همچنين تركمانان و شاهان صفوي تصريح شده كه «از قديم الايام الي يومنا هذا، منصب نقابت و تقدم سادات و توليت اوقاف روضه منوره و تربت مقدسه امام زاده معصومه بنت الامام ستي فاطمه عليها و علي آبائها التحية و السلام به آباء عظام و اجداد كرام جناب مشار اليه بلا مداخلت و مشاركت غير، مفوض بوده».(15)



با توجه به متن فرامين و احكام شاهان در واگذاري توليت اوقاف آستانه به سادات رضوي مي توان اين قول و نظر را نزديك به يقين دانست كه از ابتداي تشكيل توليت براي اوقاف آستانه مقدسه، متوليان آن از سادات رضوي بوده اند.



احتمال ديگري هست كه توليت آستانه مقدسه با نقابت و تقدم سادات قم همراه بوده است و كساني كه نقابت سادات قم را داشته اند، متولي اوقاف آستانه نيز بوده اند؛ چه نقباي سادات قم به تناوب از سادات حسيني شجري و ارقطي از نوادگان عبدالله باهر، فرزند امام سجاد عليه السلام و سادات رضوي از نوادگان امام جواد عليه السلام از نسل موسي مبرقع بوده اند.(16)



اين احتمال خيلي قوي نيست؛ چون تا اوايل قرن هفتم، هم تعدادي از بزرگان سادات رضوي و هم تعدادي از اكابر و بزرگان سادات حسيني منصب نقابت و تقدم سادات قم را بر عهده داشته اند و تعداد نقباي سادات حسيني حدود هيجده نفر شناخته شده و نقباي رضوي حدود هفت نفر از آنها تا قرن هفتم شناخته شده اند(17)؛ لذا نمي توان اين را قبول كرد كه لزوماً توليت اوقاف آستانه همراه با نقابت سادات قم به عهده آنها بوده است.



در يك صورت، اين احتمال مي تواند درست باشد كه بگوييم سادات قم در هر زماني دو نقيب داشته اند: يك نفر از نقباي سادات رضوي و يك نفر از نقباي سادات حسيني. و توليت آستانه به عهده نقباي سادات رضوي بوده است؛ اما اثبات اين، مشكل مي باشد.



احتمال سومي هم وجود دارد كه توليت اوقاف آستانه حضرت فاطمه معصومه عليهاالسلام بر عهده متوليان و وكلاي وقف منصوب از طرف امامان عليهم السلام در قم بوده است. ناگفته نماند كه ما اين اثر حتي شرح حال افرادي را كه احتمال آن مي رود توليت اوقاف آستانه را نيز بر عهده داشته اند، در بخش اوّل كتاب آورده ايم.