در آستان منور حضرت فاطمه معصومه عليهاالسلام سه دسته متولي در طول تاريخ عهده دار امور آن بوده اند كه ميزان اختيارات و قدرت آنها نيز متفاوت بوده است:



دسته اوّل: متولياني كه مطلق امور آستانه را بر عهده داشته اند و از آنها به «متولي اوقاف مزار» يا «توليت اوقاف روضه منوره» و امثال آن تعبير شده است. و آنها مستقيماً از طرف شاهان به توليت آستانه منصوب مي شدند.



اين دسته از متوليان از ابتداي تأسيس و به وجود آمدن اوقاف در آستانه منوره، توليت را بر عهده داشته اند و اين نوع توليت تا اواخر قرن دهم ادامه داشته است و تا جايي كه متوليان آن، شناخته شده اند از سادات رضوي قم بوده اند.



به نظر مي رسد در زمان توليت آنها تمامي امور اوقاف و مديريت داخل حرم و نظم و انتظام آن و انتصاب مشاغل گوناگون به دست آنها بوده است. در احكام و فرامين شاهان در واگذاري توليت به اين متوليان تصريح شده كه «و از صواب ديد او كي در باب رواج و ضبط امور و اعمال روضه منوره مذكوره گويد، بيرون نروند و عزل و نصب خادمان و مشرفان و مجاوران مشهد معطره مذكوره به رأي او متعلق شناسند».(1)



دسته دوم و سوم: «متولي قديمي يا شرعي» و «متولي تفويضي يا جديدي» مي باشد. توضيح اينكه: در دوره حكومت صفويه براي اداره اوقاف در ايران، وزير خاص معين شد و دگرگوني در نحوه اداره اوقاف به وجود آمد. مي توان گفت كه قوانين و تشكيلات اداري اوقاف از آن زمان شكل گرفت و اداره امور اوقاف به يكي از بزرگان كه هم جنبه روحاني و علمي و هم جنبه ديواني و اداري داشت، واگذار شد و متصدي اين مقام به نام «صدر الصدور» و مقام بعد از آن «وزير اوقاف» و بعد «مستوفي موقوفات» ناميده مي شدند. آنها مناصب حكام شرع و مباشرين اوقاف تفويضي و متوليان و حفاظ و ساير خدمه مزارات از جمله آستان قدس رضوي، آستانه ري و آستانه مقدسه قم و ساير اماكن مقدس ديگر را تعيين مي كردند. تمامي آمار املاك وقفي و همچنين درآمد و مخارج آنها را به حضور مستوفي در مركز حكومت مي رساندند و او هم به همه محاسبات رسيدگي مي كرده است.(2)



در اين دگرگوني و شكل گيري قوانين اوقاف توسط صفويه در ايران، رقبات موقوفه اي كه داراي توليت طبق شرع و شرط واقف بود و متولي آن از طرف واقف به اسم يا صفات و مشخصات معين شده بود، «متولي قديمي يا شرعي» نام گرفت؛ چنان كه در آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه عليهاالسلام نيز فقط املاك وقفي قديمي، مانند: اوقاف بيگمي كه توليت آن به صورت موروثي با سادات رضوي بود، به عنوان متوليان قديمي و شرعي در دست آنها ماند.



در كنار توليت قديمي يا شرعي، سرپرستي آستانه ها و اوقاف جديد به عنوان «توليت تفويضي يا جديدي»، به كسان ديگري واگذار شد؛ همچنان كه در آستانه منوره حضرت فاطمه معصومه عليهاالسلام نيز همين قانون اجرا شد و توليت و سرپرستي آستانه و اوقاف جديد آن كه شامل تمامي امور آستانه بود، به سادات حسيني واگذار شد.



اولين متولي تفويضي يا جديدي از سادات حسيني، ميرزا سيد حبيب الله، فرزند سيد حسين كركي خاتم المجتهدين مي باشد. ميرزا حبيب الله از دانشمندان عظيم الشأن و جليل القدر و معاصر با شيخ بهائي رحمه الله مي باشد. اين خاندان همگي از فضلا و دانشمندان آن عصر بودند.(3)



و برادران ميرزا حبيب الله در مزار شاه نعمةالله در كرمان، شاه چراغ در شيراز و حضرت عبدالعظيم در ري و آستان مقدس امام رضا عليه السلام توليت داشته اند.



تقسيم توليت به قديمي و جديدي در آستان ملكوتي امام رضا عليه السلام و آستان مقدس حضرت عبدالعظيم حسني در ري نيز در همان زمان پديد آمد.



بنابراين، توليت قديمي يا شرعي آستانه حضرت فاطمه معصومه عليهاالسلام در كنار توليت تفويضي يا جديدي به وجود آمد و به امور اوقاف خاص كه واقف، توليت آن را به سادات رضوي داده بود، رسيدگي مي كرد و اين تا اواسط قرن سيزدهم با قدرت تمام ادامه داشت؛ اما به مرور زمان توليت جديدي و خاندان حسيني در قم قوت گرفتند و سادات رضوي و توليت قديمي ضعيف شدند و بعد از كشمكشهاي دامنه دار بين دودمان توليت قديمي و خاندان مقتدر حسيني در سال 1346 ه . ق. سرانجام بين نواده دختري ميرزا سيد محمد حسين و توليت تفويضي آستانه ميرزا محمد باقر متولي باشي، مصالحه شد و در مقابل يك سير نبات قمي، توليت قديمي آستانه به خاندان متولي باشي و ميرزا محمد باقر واگذار شد و اين براي ماندن و بقاي توليت قديمي در منصب سركشيكي آستانه بود و بعد از آن، خاندان حسيني قدرت مطلق را در آستانه مقدسه به دست آوردند.(4) و از آن زمان تا به حال، ديگر توليت آستانه به صورت قديمي و جديدي نمي باشد.