جغرافياى تاريخى هجرت حضرت معصومه (س)(4)


هجرت حضرت امام على بن موسى الرضا(ع) از مدينه به مرو، هجرتى اجبارى بود كه هر نوع تصميم گيرى را از وى سلب كرده بود. لذا خاندان پيامبر و خاصان امام كه بى فروغ او زندگى برايشان مفهومى نداشت، قصد هجرت به ايران كردند و ليكن مخالفت دستگاه خلافت باعث شد تا هجرت حضرت فاطمه معصومه(س) با يكسال تاخير صورت پذيرد.

حسن بن محمد بن حسن قمى گويد:

«از سادات حسينيه از فرزندان موسى بن جعفر عليهما السلام كه به قم آمدند، فاطمه بود دختر موسى بن جعفر عليها السلام.

چنين گويد بعضى از مشايخ قم كه چون امام على بن موسى الرضا عليهما السلام را از مدينه بيرون كردند تا به مرو رود از براى عقد بيعت به ولايت عهد براى او سنة ماتين، خواهر او فاطمه بنت موسى بن جعفر عليهم السلام در سنه احدى و ماتين به طلب او بيرون آمد.

چون به ساوه رسيد، بيمار شد. پرسيد كه ميان من و ميان شهر قم چه قدر مسافت است، او را گفتند كه ده فرسخ است.

خادم خود را بفرمود تا او را بردارد و به قم برد. خادم او را به قم آورد و در سراى موسى بن خزرج بن سعد اشعرى فرود آمد و نزول كرد ...»

هجرت علويان

مؤلف تاريخ قم علاوه بر هجرت حضرت فاطمه معصومه(س)، از مهاجرت گروهى از فرزندان ابوطالب به اين شهر مقدس خبر مى دهد كه جز نام برخى از آنها در كتب انساب، هيچ اطلاعى نيست. به احتمال زياد تمامى اين مهاجرتها پس از هجرت امام رضا(ع) و حضرت معصومه(س) صورت گرفته باشند.

از مهمترين و معتبرترين كتب انساب كه مهاجرت آل ابوطالب را به ترتيب نام شهرها تنظيم كرده، ابو اسماعيل ابراهيم بن ناصر بن طباطبا مى باشد. وى در «منتقلة الطالبيين » به مهاجرت قريب به پنجاه تن از خاندان موسوى به ايران اشاره مى كند كه به شهرهايى چون آذربايجان، ارجان (بهبهان)، آبه (از نواحى قم)، آمل، بلخ، بخارا، ترنجه (از نواحى بين آمل و سارى) ترمذ، جندى شاپور، جره (از روستاهاى شيراز). خراسان، رامهرمز، رى، شاپور (از نواحى فارس)، سيرجان، شيراز، طبرستان، طوس، فسا، قزوين، قم، نيشابور، همدان و هرات هجرت نموده و در آن شهرها سكنى گزيده اند.

البته در ايران علاوه بر دو مرقد مطهر امام على بن موسى الرضا(ع) وحضرت فاطمه معصومه(س)، آرامگاههاى ديگرى نيز به عنوان فرزندان امام كاظم(ع) معروف هستند كه پس از هجرت امام رضا(ع) به ايران آمده و در ايران قبل از رسيدن به امام(ع) به شهادت رسيده و يا از دنيا رفته اند. براى نمونه به موارد زير اشاره مى شود:

1- حضرت احمد بن موسى(ع)

حضرت سيد ميراحمد بن موسى(ع) معروف به «شاه چراغ »، برادر امام رضا(ع) و بزرگترين پسر امام كاظم(ع) پس از ايشان است كه بعد از ولايتعهدى امام رضا(ع) عزم خراسان نمود و در دو فرسنگى شيراز، خبر شهادت امام رضا(ع) به ايشان رسيد و چون مامون دستور قلع و قمع علويان را داده بود، لذا اين بزرگوار در خطه شيراز به دست حاكم آنجا شهيد گرديد. شايد پس از اين واقعه بود كه فرزندش «شاهزاده ابراهيم » به قم مهاجرت نمود.

2- حضرت سيد على اكبر

امامزاده سيد على اكبر كه آرامگاهش در 18 كيلومترى شمال شرقى شهرضا (قمشه) واقع است، نيز از برادران حضرت امام رضا(ع) و شاه چراغ دانسته شده است. كه به مناسبت حضور امام(ع) به ايران مهاجرت كرده، و قبل از رسيدن به طوس در شهر مذكور از دنيا رفته است. اطلاع دقيقى از رحلت يا شهادت ايشان در دست نيست.

به همراه كاروان حضرت فاطمه معصومه(س) بيست و سه نفر علوى از خاندان موسوى شامل برادران و برادرزادگان بودند.

3- حضرت شهرضا

حضرت شهرضا به روايتى فرزند امام موسى كاظم(ع) است كه به امر برادر خود حضرت امام رضا(ع) براى ارشاد مردم اين حدود به ديار اصفهان (قمشه) رهسپار شده و سپس به دست ظلمه در كنار كوه شهرضا شهيد گرديده است.

4- حضرت صالح

مطابق كتيبه بالاى سر در صحن و زيارتنامه، از پسران حضرت موسى بن جعفر(ع) و برادر امام هشتم(ع) به شمار مى رود.

5- امامزاده عبدالله

نسب امامزاده عبدالله، واقع در ناحيه اسدآباد، چنين ياد شده است: «عبدالله بن موسى الكاظم(ع)».

6- امامزاده عبدالله

امامزاده عبدالله واقع در دماوند را از فرزندان امام موسى كاظم(ع) مى دانند. شيخ مفيد ضمن برشمردن فرزندان امام موسى كاظم(ع) از عبدالله نيز نام برده است. در شرح احوالش نوشته اند كه آن بزگوار، روى به ولايت دماوند نهاد، چون بدانجا رسيد، قاسم هالى و سهراب هالى و فرزندان و برادرانشان خبر يافتند و راه برايشان گرفتند و شهيد كردند.

مؤلف كتاب منتقلة الطالبيين به مهاجرت شمار ديگرى از سادات اشاره مى نمايد كه با توجه به سلسله انساب آنها، از مهاجران عصر رضوى محسوب مى شوند.

هجرت اصحاب امام كاظم(ع)

علاوه بر سادات موسوى، حسينى و حسنى، بعضى از اصحاب امام كاظم(ع) كه از اصحاب امام رضا(ع) نيز هستند به ايران مهاجرت نموده اند و به طور غالب در قم سكونت نموده اند و يا نخست در شهر ديگرى چون اهواز سكونت نموده و سپس به قم منتقل شده اند. اصحاب امام كاظم(ع) كه هجرت اختيار نموده اند، به قرار زير است:

- ابراهيم بن محمد اشعرى

- ابراهيم بن هاشم

- ابوحرير قمى (زكرياى ادريس)

- احمد بن اسحاق بن عبدالله اشعرى، ابوعلى قمى

- حسين بن سعيد اهوازى

- حسين بن مالك قمى

- ريان بن شبيب

- ريان بن صلت

- زكريا بن آدم

- سعد بن سعد اشعرى قمى

- سهل بن يسع

- عبدالعزيز بن مهتدى

- عبدالله بن صلت

- على بن ريان بن صلت

- محمد بن حسن اشعرى

- محمد بن سهل قمى

- محمد بن على بن عيسى اشعرى قمى

- مرزبان بن عمران بن عبدالله بن سعد اشعرى

البته ممكن است برخى از اين اصحاب در طى مسافرتهاى عديده اى كه به حجاز و عراق داشته اند از امام كاظم(ع) حديث آموخته باشند و موطن اصلى آنها قم بوده باشد.

شخصيتهاى همراه حضرت معصومه(س)

به همراه كاروان حضرت فاطمه معصومه(س) بيست و سه نفر علوى از خاندان موسوى شامل برادران و برادرزادگان بودند. نام برادران همراه كريمه اهل بيت به نقل مؤلف «بحر الانساب » به ترتيب زير است:

1- فضل

2- على

3- جعفر

4- هادى

5- قاسم

6- زيد

به حسب ظاهر، «هادى » تصحيف «هارون » باشد. چون در كتب انساب از هادى به عنوان يكى از فرزندان امام كاظم(ع) نام برده نشده و غير از امام على بن موسى الرضا(ع) فرزند ديگرى به نام على نداشته است و چون زيد معروف به «زيد النار» در بصره قيام كرده بود و وى را نزد امام رضا(ع) برده بودند، بعيد به نظر مى رسد كه همراه كاروان حضرت معصومه(س) بوده باشد. بدين ترتيب ممكن است چهار تن از افراد فوق همراه كريمه اهل بيت بوده باشند:

1- فضل

2- جعفر

3- هارون

4- قاسم

سيد عليرضا سيد كبارى